تلاش یک مستندساز برای احیای هنری در حال انقراض/ خواسته «آمیرزا» از هنرمند سایه‌باز چه بود؟

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدرضا کاظمی- تینا میرکریمی، گوینده و گزارشگر برنامه‌های فرهنگی و هنری رادیو است که چند سالی است در حوزه مستندسازی نیز فعال شده است.

وی از ۱۳۹۲ به‌عنوان پژوهشگر، فعالیت خود را در سینمای مستند آغاز کرد و از ۱۳۹۹ به فیلمسازی مستقل روی آورد. «از سروستان تا اقیانوس» نخستین فیلم مستند او بود که زندگی و تلاش‌های یک بانوی دریانورد ایرانی به نام راحله طهماسبی را محور خود قرار داده بود. دومین تجربه کارگردانی او در این قالب، «خیال‌باز» است که مدتی است آماده نمایش شده است.

میرکریمی در مستند «خیال‌باز» به معرفی یکی از هنرمندان شناخته‌شده سایه‌بازی می‌پردازد. «خیال‌باز» روایتی از زندگی شخصی و هنری حسن طاهری‌زاده یکی از هنرمندان هنر سایه‌بازی است. او نخستین هنرمند ایرانی است که روش هنر سایه‌بازی با انگشتان دست را خلق کرد و با تکیه بر هنر بداهه‌گویی و طنزپردازی ذاتی خود موفق شد در این زمینه بیشتر شناخته شود.

آغاز خیال‌بازی با هنرمند سایه‌باز

در همین ارتباط، تینا میرکریمی در گفت‌وگو با خبرنگار  آنا عنوان کرد: سال ۹۹ یکی از اساتید موسیقی در اصفهان به من پیشنهاد کرد که گفت‌وگویی با یکی از پیش‌کسوتان هنر نمایش در این شهر یعنی آقای حسن طاهری‌زاده داشته باشم. من آقای طاهری‌زاده را تا آن روز ندیده بودم، اما به خاطرم آمد که در سال‌های کودکی و نوجوانی، گاهی برنامه‌های سایه‌بازی ایشان به مناسبت‌های مختلف مثل عید نوروز از تلویزیون پخش می‌شد، اما مدت‌ها بود که کسی سراغش نرفته بود و کم‌کارتر هم شده بودند یا حداقل دیگر اجراهایشان دیگر در تلویزیون پخش نمی‌شد.

وی اظهار کرد: آقای طاهری‌زاده در دیدار و گفت‌وگویی که با هم داشتیم، پرده سفیدرنگ نمایش خود را هم آورده بود و به صورت بداهه نمایشی را با سایه اجرا کرد؛ که مثل همیشه جذاب بود. در همان جلسه از او پرسیدم که آیا فیلم مستندی از شیوه اجرای نمایش سیاه‌بازی و اجرا‌های شما ساخته شده است که پاسخ ایشان منفی بود؛ گویا فقط در حد چند مصاحبه و گزارش‌ها تلویزیون و رادیویی به این هنر پرداخته شده بود.

این مستندساز گفت: از ابتدای ۱۴۰۱ پژوهش این مستند را آغاز کردم. فیلمبرداری از پاییز سال گذشته شروع شد و برای تکمیل کار در سه مرحله به اصفهان رفتم.

هنرمند خودآموخته‌ای که سایه‌بازی را بومی‌ کرد

میرکریمی عنوان کرد: طاهری‌زاده یک هنرمند خودآموخته است که استادی هم نداشته؛ از اواخر دهه 60 به صورت اتفاقی با دیدن فیلم سایه‌بازی توسط یک هنرمند هندی به نام «مستر رائو» به این هنر علاقه‌مند می‌شود. با توجه به استعدادی که درحوزه نمایش‌های طنز داشته، تلاش می‌کند تا سایه‌بازی را از حیث محتوا بومی‌سازی کند. در همین راستا، با ترکیب لهجه شیرین اصفهانی و خلق شخصیت‌ها و نقش و نگار‌هایی که در بستر فرهنگ ایران شکل گرفته‌اند سایه‌بازی را به عنوان یک گونه نمایشی طنز در اصفهان و سپس سراسر کشور به مخاطبان عرضه کرد.

این مستندساز گفت: در این سال‌ها اساتید زیادی همچون قطب‌الدین صادقی و بهروز غریب‌پور در محافل و نشریات مختلف از هنر سایه‌بازی و چهره شاخص آن در ایران یعنی آقای طاهری‌زاده گفته‌اند، اما به نظر می‌رسد که این هنر نمایشی در حال انقراض است.

وی افزود: آقای طاهری‌زاده به من گفتند که چند نفری در طول این سال‌ها برای یادگیری این هنر نزد ایشان آمده‌اند و تا حدی هم آن را آموخته‌اند، اما از آنجایی که هنر‌های نمایش سنتی و آیینی چندان درآمدزا نیست این روند را ادامه نداده‌اند؛ بنابراین شاید هم افرادی به صورت پراکنده در شهر‌های مختلف سایه‌بازی را ادامه بدهند، اما بعید است که کارهایشان به قوت آقای طاهری‌زاده باشد.

درددل «آمیرزا» با پیشکسوت هنر سایه‌بازی

میرکریمی گفت: این هنرمند ۷۷ ساله اصفهانی از همان ابتدای کار خودش برای اجرا‌های خود شخصیت معروفی را با لهجه اصفهانی به نام «آمیرزا» خلق کرد. «آمیرزا» حلقه وصل بین مخاطبان و تمام نقش و نگار‌هایی است که با سایه اجرا می‌شوند و اوست که قصه‌ها را هدایت می‌کند. در زمان ساخت مستند من به این ایده رسیدم که این شخصیت از ابتدای فیلم همراه استاد باشد، چون این دو با هم معنا پیدا می‌کنند.

وی افزود: در انتهای فیلم هم نمایشی طراحی شده است که این «آمیرزا» و استاد با همدیگر صحبت می‌کنند و روبه‌روی هم هستند؛ چراکه همیشه آمیرزا را با سایه‌بازی و گردانندگی آقای طاهری‌زاده و صدای که او برایش خلق کرده بود می‌دیدیم.

این فیلمساز عنوان کرد: این طراحی برای آقای طاهری‌زاده هم جالب و هیجان‌انگیز بود. در همان سکانس است که «آمیرزا» به او می‌گوید: «من را بعد از خودت به چه کسی می‌سپاری؟» این خواسته و پرسش آمیرزا واقعاً روی آقای طاهری‌زاده هم تأثیر گذاشت؛ چراکه هنوز هنرجو یا هنرمندی را که میراث‌دار سایه‌بازی باشد نداریم. به نوعی هنر سایه‌بازی جزو میراث و هنر‌های در حال انقراض است.

کارگردان مستند «خیال‌باز» اظهار کرد: شاید دلیل اهمیت این مستند هم در همین موضوع نهفته باشد؛ البته در سال‌های اخیر هنرمندانی همچون بهروز غریب‌پور در اجرای تئاتر خود از سایه‌بازی به شکل‌های دیگر استفاده کرده‌اند، اما منظور من اجرای مستقل سایه‌بازی است. قبل از شروع فیلمبرداری با آقای سیاوش ستاری، هنرمند مشهور خیمه شب‌بازی گفت‌وگویی داشتم. آقای ستاری وقتی از برنامه من برای تولید این مستد آگاه شد با خوشحالی و هیجان از من خواست تا آنجایی که امکان دارد از اجرا‌ها و حالت دست‌ها و تنظیم نور و ... تصویر بگیرم چراکه چنین هنرمندان و چنین هنر‌هایی واقعاً بی‌تکرار هستند.

وی گفت: من هم به اندازه امکانات و بضاعت خودم سعی کردم که بخشی از هنر ایشان را ضبط کنم تا فراموش نشود. البته نمونه‌های پیشرفته‌تری در کشور‌های شرق آسیا و هند با جدیت بیشتری دنبال می‌شود. اما در کشور ما به جز اجرا‌های پراکنده و موردی رونق چندانی ندارد.

دست‌های طناز آقای سایه‌باز

میرکریمی عنوان کرد: آقای طاهری‌زاده با بداهه‌گویی و خلاقیت و البته فرهنگ بومی و لهجه اصفهانی، به سایه‌بازی رنگ و بوی و جذابی بخشیده است. این بداهه‌گویی و طنازی آقای طاهری‌زاده در اجرا‌هایی که خارج از کشور داشتند هم مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است. در فیلم هم اشاره شده که بعد از یکی از اجرا‌هایی که داشتند یک روزنامه خارجی تیتر زده بود: «دست‌های طناز».

این فیلمساز درباره ضرورت ساخت چنین اثری نیز گفت: وقتی یک نقاش یا مجسمه‌ساز، کارگردان و حتی موسیقیدان اثری را خلق می‌کند، آن اثر ماندگار می‌شود؛ یعنی می‌توان دوباره به تماشای آن نشست یا آن را شنید، اما در هنر‌های نمایشی و به‌ویژه سایه‌بازی این هنر بدون ثبت و ضبط تصویری ماندگار نخواهد شد. به عبارت دیگر اگر دست هنرمند سایه‌باز پایین بیاید، آن اثر دیگر از بین رفته است.

کارگردان مستند «خیال‌باز» گفت: من این مستند ۵۰ دقیقه‌ای را امسال به جشنواره سینما حقیقت ارائه کردم و با توجه به محتوای آن انتظار داشتم که توسط هیئت انتخاب تأیید شود، اما این اتفاق نیفتاد. به هر حال سلیقه هیئت انتخاب و برگزارکنندگان بر این اساس بود که آثار مستندی که از حمایت‌های سازمانی برخوردار هستند حضور پررنگ‌تری در جشنواره داشته باشند. البته در آذرماه این کار در جشنواره «چندرسانه‌ای میراث فرهنگی» که در قزوین برگزار شد، به نمایش در آمد، اما برای اکران عمومی و حضور در جشنواره‌های خارجی همچنان پیگیر هستم. من این فیلم و مستند قبلی خودم را با هزینه شخصی ساختم و نهاد یا ارگانی پشت این کار‌ها نبود. اکنون چند سوژه و طرح دیگر هم دارم که باید فکری برای تأمین هزینه‌های تولید آن داشته باشم.

میرکریمی درباره کار‌های بعدی خود هم گفت: هنوز به جمع‌بندی نرسیده‌ام، اما همچنان سوژه‌های فرهنگی و هنری برایم اهمیت دارد احتمالا کار بعدی من نیز که در مرحله پژوهش است در همین مسیر و درباره فردی باشد که در استان سیستان و بلوچستان در حوزه کتاب و کتابخوانی فعالیت می‌کند.