سرنوشت مواج کتا‌بی برای خلیج فارس/ اثری که هر افسر نیروی دریایی باید آن را بخواند

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، ونوس بهنود ـ مطالعه جغرافیا کاری است بس سخت و سنگین؛ اما بی‌تفاوتی مردمی به مطالعه آن دردی است جانکاه. آنجا که تلاش‌های مفاخر کشور برای مطالعه خلیج فارس به گوشه بایگانی‌ها رسید و درانبار تاریخ به گل نشست.

نام خلیج فارس یکی از مناقشه‌های جدی هویت سازی اعراب بود. از سال ۱۹۶۴ نام خلیج فارس برای عرب زبانان از سوی اتحادیه عرب ممنوع اعلام شد. بعد‌ها  اطلس مشهور جهانی به نام «نشنال جئوگرافیک» که از سال تأسیس ۱۸۸۸ همواره نام خلیج‌فارس را به کار برده برای اولین بار در نسخه جدید در آبان سال ۱۳۸۳ نام جدیدی را در کنار نام بین‌المللی خلیج‌فارس قرار داد.

در پی این اقدام، خشم و اعتراض عمومی در میان فعالان اجتماعی و فرهنگی داخل و خارج نسبت به این تحریف غیر علمی صورت گرفت و پس از ارسال هزاران ایمیل و نامه اعتراضی و یک طومار اینترنتی (پتیشن) با بیشتر از ۱۲۰ هزار امضا به این مؤسسه، مدیر مؤسسه مشهور آمریکایی ضمن عذرخواهی از ملت ایران، قول داد اشتباه خود را جبران کند.

اما این مناقشه از مرز‌های خارجی سال‌ها بعد به بی‌مهری در مرز‌های داخلی برای شناخت و صیانت از خلیج فارس رسیده است. حمیدرضا بختیاری فرد، پژوهشگر وعضو هیئت علمی دانشگاه هنر تهران می‌گوید در سال ۱۳۸۵ کتا‌بی‌ با عنوان «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» منتشر شد که سرگذشت پر فراز و نشیبی داشت. هرچند به تعبیر این نویسنده کتاب درست در زمانی که موضوع خلیج فارس داغ و حیاتی بود و نگاه جهان به ایران معطوف شده بود، توسط تیمی از مفاخر و اساتید دانشگاه تدوین شد؛ اما ماجرا‌های بسیاری برخود دید و امروز حتی خوانش آن را مسئولان جدی نمی‌گیرند.

کتا‌بی که هر افسر نیروی دریایی باید بخواند

به گفته بختیاری فرد بعد از تشکیل طرح خلیج فارس بنیاد ایران شناسی، هیئتی از مؤلفان تراز اول مانند دکتر گنجی، وثوقی، حبیبی، انوری، فریدی و صفی نژاد تشکیل شد تا کتا‌بی برای خلیج فارس نوشته شود. دکتر گنجی تأکید داشت که اگر کاری قرار است انجام شود نباید تکرار کار‌های گذشته باشد و باید توسعه و اصلاح کار‌های قبل را به دنبال داشته باشد.

وی اضافه کرد: بر همین اساس با همت این اساتید در سال ۱۳۸۵ کتا‌بی در قطع سلطانی به عنوان اولین اثر منتشره بنیاد ایران شناسی معرفی شد. آن هم در حالی که کار‌های پژوهشی آن از چهار سال قبل آغاز شده بود و وقتی بنده به عنوان مسئول امور فنی و گرافیک به این تیم ملحق شدم در واقع ۶۰ درصد از کارش به اتمام رسیده بود.

به گفته پژوهشگر و گرافیست با توجه به اینکه برخی نقشه‌ها کیفیت کافی نداشت یک مهلت ۱۰ روزه خواستم و ۱۰ طرح از نقشه‌ها آماده کردم که توسط جمیع اساتید پذیرفته شد.

وی با تأکید به اهمیت این کتاب گفت: این کتاب با شور و عشق تألیف شده و به اعتقاد بنده هر افسر نیروی دریایی باید این کتاب را خوانده باشد. در آن سال‌ها که معرفی شد نیز افراد برجسته بسیاری آن را تحسین کردند. مانند دکتر یار شاطر رئیس بنیاد ایرانیکا که به بنیاد ایران شناسی ایمیل زد و تبریک گفت.

بختیاری فرد با تأکید به اینکه این کتاب بهترین اثر وحدت بخش ایرانی‌ها است، ادامه داد: در آن مقطع دکتر ایرج افشار اعلام کرد که این کتاب تحقیق به معنی واقعی کلمه است و سعید بختیاری با وجود فعالیت در بخش خصوصی و بنیاد گیتاشناسی برای چاپ این کتاب در بخش دولتی تبریک گفت.

اعراب نقشه‌ها را آتش می‌زدند تا به دست ایرانی نرسد

بختیاری فرد با ابراز گله‌مندی از نوع برخورد برخی مسئولان و بی‌تفاوتی به چنین کتا‌بی که تحسین هر فرد آگاه و اهل پژوهش را برمی‌انگیخت یادآور شد: تیمی که این کتاب را تألیف کرد، متحمل سختی‌های بسیاری بود که یکی به دست آوردن منابع بود.

وی افزود: در این کتاب نقشه‌هایی از ۵۰۰ سال پیش از میلاد و حتی قبل‌تر آمده که مربوط به یونانی‌ها است و در آن نام خلیج فارس آمده است. اما دسترسی به این نقشه‌ها در وضعیتی سخت بود که یکی از دلالان نقشه اذعان می‌کرد اعراب حاضرند پول بیشتری بپردازند و این نقشه‌ها که نسخه‌ دیگری ندارد را بخرند و آتش بزنند تا به دست ایرانی‌ها نیفتد.

به گفته این پژوهشگر انتخاب قطع سلطانی برای این کتاب به این دلیل بود که نقشه‌ها با کیفیت ارائه شود؛ چراکه دشمنان این مرز و بوم نمی‌خواستند نقشه‌ها به دست آید.

وی خاطره‌ای از همکاری موزه کتابخانه ملک را یادآور شد و افزود: بنده برای مطالعه به این کتابخانه مراجعه کردم و کتاب «مسالک الممالک» را در لیست آن دیدم. کتا‌بی متعلق به حمدالله مستوفی که در منابع مطالعاتی تیم تألیف وصف نامه خلیج فارس نیامده بود. بعد‌ها با دکتر وثوقی به همراه نامه‌ای از بنیاد ایران شناسی مجدداً به کتابخانه مراجعه کردیم تا این کتاب در اختیار ما قرار گیرد.

وی افزود: در کتاب «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» نقشه‌هایی از سده ششم هجری آورده شده که دریای پارس را معرفی می‌کند و این نقشه‌ها توسط ایرانیان نوشته شده است. بعد‌ها مکاتبات جغرافیایی بسیاری در دنیا با محوریت خلیج فارس شکل گرفت و بازخوانی و مطالعه نقشه‌ها انجام می‌شد.

به گفته این پژوهشگر با توجه به اینکه در سده ۱۶ و ۱۷ اروپایی‌ها به دلیل وجود حکومت عثمانی راه زمینی به شرق را ناامن می‌دیدند و به راه دریایی روی آوردند، بنابراین به نقشه نیاز داشتند، اما در حالی که آنها با چند اختراع مانند قطب نما، نیروی باروت و انتشار کتاب و چاپ توانستند شرق را پشت سر بگذارند ما بی‌توجه به اهمیت نشر علم بودیم و این بی‌توجهی همچنان ادامه دارد.

وی به یاد دارد که چاپ اول کتاب وصف‌نامه خلیج فارس در هزار نسخه انجام شد، اما این کتاب چنان شور و اشتیاقی بین پژوهشگران به وجود آورده بود که اطلاعات تکمیلی و پیشنهاد‌های متعددی به دست ما می‌رسید. برای چاپ دوم همراه با تصحیحات ما به غم از دست دادن دکتر حبیبی گرفتار شدیم. بعد‌ها تغییر مدیریت در بنیاد ایران شناسی نیز با اعتراض مواجه شد و نامه اعتراضی به رئیس جمهور وقت آقای روحانی نیز بی‌اثر ماند و خیلی از محققان از فضا فاصله گرفتند.

درسنامه و طوفانی از سهم‌خواهی

عضو هیئت علمی دانشگاه هنرگفت: تألیف «درسنامه وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» که  چکیده‌ای از کتاب «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» از سوی دکتر دانیالی پیشنهاد شد. در ابتدا دانشگاه آزاد خرید ۲۰۰ هزار جلد از کتاب را وعده داد، اما بعد‌ها عملی نشد.

بختیاری‌فرد با بیان اینکه حتی در مقطعی چند  را مطرح کردند که پای کتاب به عنوان مؤلف نوشته شود که ما نپذیرفتیم، تصریح کرد: در مقطعی، برای دریافت چند نقشه به معاونت پژوهشی بنیاد ایران شناسی مراجعه کردیم  که همکاری خو‌بی داشتند. به همین دلیل ما  از آیت الله سید محمد خامنه‌ای برای این همکاری در ابتدای کتاب تشکر کردیم  که باز عده‌ای با درج تشکر مخالفت می‌کردند.

وی با بیان اینکه برای چاپ دست به دامن وزارت ارشاد شدیم، ادامه داد: مدیران وزارت ارشاد در آن مقطع خرید ۵۰ درصدی را با قیمت کارشناسی خودشان مطرح کردند. در نهایت به درخواست آنها  مقدمه‌ای از دکتر جنتی( وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی)  را نیز به کتاب اضافه کردیم و هزار جلد را به این مجموعه تحویل دادیم.

نویسنده درسنامه وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی، حمایت وزارت امور خارجه برای خرید تنها ۵۰ جلد را یادآور شد و گفت: بعد از اعتراض ما به تعداد اندک نسخ، ۲۰۰ جلد از ما خریدند.

بختیاری فرد معتقد است امروز این کتاب آنطور که باید خوانده و حمایت نمی‌شود و در حالی که در سال ۱۳۹۳، درسنامه در سه هزار نسخه با قیمت ۲۵ هزار تومان به چاپ رسید قیمت فعلی تمام شده برای چاپ هر نسخه از آن حدود ۷۵۰ هزار تومان است و آیا باید انتظار داشت که یک علاقه‌مند یا دانشجو بتواند این کتاب را تهیه کند؟

وی معتقد است با وجود هیاهو‌هایی که پیرامون خلیج فارس شکل می‌گیرد این کار بی‌نظیر پژوهشی بدون سود مادی برای مؤلفان حمایت نمی‌شود و مؤلف در این مرز و بوم فراموش شده است.