انقلاب اسلامی یکی از عناصر هویتی ایران است

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، یکی از رویدادهای مبارکی که در چند سال اخیر در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی به وقوع پیوسته برگزاری جایزه کتاب تاریخ انقلاب اسلامی است، رویدادی که امسال سومین دوره آن با همکاری پژوهشکده تاریخ معاصر و خانه کتاب به انجام رسید. به بهانه این اتفاق با موسی حقانی رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر و دبیر شورای علمی سومین جایزه کتاب تاریخ انقلاب اسلامی ‌گفت‌وگو کردیم.

هدف از برگزاری این جوایز در حوزه تاریخ نگاری انقلاب اسلامی در دوره‌های پیش و همچنین در این دوره را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

انقلاب اسلامی تحول بزرگی در تاریخ معاصر ایران و تاریخ معاصر جهان است. شاید در تاریخ معاصر ما از این حیث که دوران چهل و پنج ساله اخیر به‌عنوان «انقلاب اسلامی» نامگذاری شده، نسبت به دوره‌های قبل تاریخی‌مان تفاوت اساسی دارد. دوره‌های قبلی بر اساس نام سلسله‌ها و حکومت‌ها تعریف می‌شد، اما این دوران با آغاز یک واقعه بزرگ، یعنی «انقلاب مردمی» نامگذاری شده است. به همین جهت، از لحاظ هویتی هم یک عنصر به عناصر هویتی ایران بعد از انقلاب ـ البته از آغاز نهضت امام خمینی (ره) ـ اضافه شده که این خود ریشه در یک مقاومت دویست ساله در کشور ما دارد و سابقهاش به پنجاه شصت سال اخیر محدود نمیشود. به همین جهت این رخداد واقعاً نیاز به دقت و موشکافی و بررسی جنبه‌های گوناگون آن دارد.

خوشبختانه با گذر از ماه‌های اولیه و سال اول انقلاب، تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی هم شروع شد. البته اتفاقاتی که در این دوران چهل و پنج ساله رخ داده است، از سوی گروه‌های مختلف مورد واکاوی و بررسی قرار گرفت. فقط هم مختص نیرو‌های انقلابی یا نیرو‌های طرفدار انقلاب نیست، زیرا شاهدیم که شاید اولین قلم‌ها را طرفداران پهلوی زدند و تلاش کردند آن سقوط را توجیه بکنند و این کار به شکل‌های مختلف صورت گرفت. در ادامه شاهد مطرح شدن آثار محققان غربی، اعم از محققین و کسانی که در ایران مأموریت داشتند نظیر سفرا و... هستیم. به این اضافه کنید تاریخ نگاری گروه‌ها و گروهک‌ها و جریانات مختلف که در کنار این‌ها بحث تاریخ نگاری انقلاب اسلامی هم از سوی نیرو‌های طرفدار انقلاب و مؤسساتی که بعد از انقلاب تأسیس شد، دنبال می‌شود.

بنابراین خود این موضوع فی‌نفسه حائز اهمیت است که ما یک نگاهی به این روندی که در حوزه تاریخ‌نگاری کشورمان که بعد از انقلاب صورت گرفت، داشته باشیم. این روند، هم می‌تواند در قالب نقد و بررسی باشد و هم می‌تواند در قالب تشویق آثار علمی باشد که می‌تواند به واکاوی و شناسایی این واقعه بزرگ و دامنه و تبعات آن کمک کند. به همین جهت، اساساً جایزه کتاب انقلاب اسلامی از این حیث طراحی شد و مورد توجه قرار گرفت که در درجه اول بتواند آثاری را که در حوزه تبیین این واقعه، پژوهش و منتشر شدهاند، تشویق کند و هم اینکه اساساً بتواند در این حوزه با همین مشوق‌هایی که در نظر گرفته شده یک تحرکی را به وجود بیاورد.

پس جایزه کتاب تاریخ انقلاب اسلامی فقط منحصر به موضوع نهضت امام خمینی (ره) و تاریخ جمهوری اسلامی نیست و موضوعات مختلف ازجمله مقاومت مردم ایران در سده‌های اخیر و پیش از نهضت را هم در این جایزه مد نظر قرار داده‌اید؟

ما زمینه‌ها و آن مقاومتی که نهایتاً منجر به یک پیروزی می‌شود را هم مورد واکاوی قرار می‌دهیم. فقط نمی‌شود اتفاقات نزدیک را مورد توجه قرار داد. چون این اتفاقات شاید حاصل اتفاقات دیگری باشد که در گذر طولانی مدت زمان رخ داده، روی هم جمع شده و تأثیر گذاشته، ظرفیت‌های جدیدی را ایجاد کرده و این ظرفیت‌های جدید منجر به فراهم شدن شرایط برای برداشتن گام بزرگ انقلاب اسلامی می‌شود. بنابراین در فراخوانی که منتشر کردیم آن زمینه‌ها هم مورد توجه قرار گرفته است. این فراخوان محدود به وقایع مثلاً دهه ۴۰ تا سال ۵۷ یا مثلاً سال ۵۶ تا امروز نیست.

شما پیش از این، دو دوره دبیر علمی جایزه بودید. به نظر شما جایزه سوم چه تفاوت‌هایی با جایزه‌های گذشته داشت؟

اینکه بخواهیم به صورت خیلی زودگذر و سریع، هم آثار برپایی یک جایزه را ببینیم و هم به خوبی بتوانیم تفاوت‌ها را از هم تمیز بدهیم، شاید کمی دشوار باشد. از این حیث که پژوهش، مبتنی بر تلاش انسان‌های فرهیخت‌های است که شاید سال‌ها باید وقت بگذارند. انجام بعضی از پژوهش‌ها شاید بیش از یک دهه وقت ببرد. بنابراین نمی‌شود در فقط چند دوره به یک ارزیابی روشن و دقیق رسید. آنچه که الان از تفاوت در پژوهش‌ها مشاهده می‌کنیم این است که رنگ و بوی مستندنگاری‌ها کمی افزایش پیدا کرده. البته دقت‌های پژوهشی و از سوی دیگر متمرکز شدن به شکل تخصصی روی بعضی از موضوعات به این نحو که دیگر خیلی سراغ کلی‌گویی یا کلی‌گویی در حوزه تاریخ نرویم، نیز افزایش پیدا کرده است. مثلاً بعضی از آثاری که در همین دو دوره گذشته یا در این دوره برگزیده شد و انشاءالله معرفی می‌شود، بیشتر از نوع تک‌نگاری است و می‌بینیم که آثار بیشتر به سمت تک‌نگاری عمیق حرکت کرده و خوشبختانه یک عمقی هم در کار‌ها ملاحظه می‌شود.به نظر من این ظرفیت‌های جدیدی که از جهت منابع و دسترسی به منابع ایجاد می شود و نیز تلاشی که در حوزه تولید تک نگاری‌ها صورت می‌گیرد می‌تواند در یک بازه شاید طولانی‌تری اثر خودش را نشان بدهد و آنگاه راحت‌تر می‌شود راجع به این تفاوت‌ها صحبت کرد.

قضاوت و داوری در آثار پژوهشی هم یک نوع رقابت ایجاد میکند و هم خواه ناخواه ممکن است نوعی دلخوری در بین نویسندگان دیگر ایجاد کند. شما چه تدابیری اتخاذ کرده‌اید که این موضوع در ذهن مؤلفان و نویسندگان انقلاب اسلامی ایجاد نشود، بلکه آن‌ها را برای خلق آثار درخشان تشویق کند؟

نکته‌ای که سعی کرده‌ایم در هر سه دوره جایزه رعایت کنیم، تنوع داورانی است که آثار را مورد بررسی قرار می‌دهند. تنوع از این حیث که این داوران اولاً از نظر سازمانی هیچ ارتباطی با هم ندارند و این طور نیست که دستورالعملی بخواهد برایشان نوشته شده باشد. ما سعی کردیم دوستانی که در این حوزه سال‌ها کار کرده و آثار را می‌شناسند انتخاب کنیم. یکی از تجربیاتی که سعی کردیم از آن استفاده کنیم این بود که کتاب را کسی می‌تواند داوری کند که خودش در آن حوزه کار کرده باشد. بنابراین تلاشمان این است که غیر از آن جایگاه علمی‌ای که فرد دارد، در آن حوزه‌ها هم کار کرده باشد. در بخش اسناد دوستانی کار کرده‌اند که شاید چهل سال است در این حوزه کار می‌کنند. بعضیهایشان چند صد هزار سند دیده‌اند، بعضیهایشان ده‌ها کتاب در این حوزه تألیف کرده‌اند. عد‌ه‌ای از دوستان که آثار را مطالعه می‌کنند، با پژوهش‌های علمی آشنا هستند و خودشان دستی در پژوهش دارند. بعضی از دوستان نیز در حوزه تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری یا رجال تخصص دارند که سعی کردیم از همه این دوستان استفاده کنیم. در هر صورت هم تنوع افراد، هم تنوع نگاه‌ها، هم تنوع سلیقه‌ها را در جلساتی که دوستان برای بررسی نهایی می‌آمدند و گزارش می‌دادند را می‌دیدیم و کاملاً مشخص بود. باز برای اینکه هیچ شائبه‌ای پیش نیاید، ما اساس را در داوری‌ها فقط بر نظرات کارشناسان قرار دادیم. وقتی سه کارشناس به یک اثر رتبه‌ای می‌دهند که شایسته تقدیر یا برگزیده شود، همان ملاک است و ملاک دیگری را اعمال نمی‌کنیم.

نظر پژوهشکده ما اعمال نمی‌شود، چون تمام تلاش ما این است که یک بحث فراگیر و ملی باشد، ولی خب بالاخره همانطور که شما هم اشاره کردید، وقتی دقت به کار می‌رود، ما مجبوریم نظر سه نفر را مورد توجه قرار دهیم. نهایتاً وقتی اختلاف شود، نظر چهار نفر را در نظر بگیریم. نظر چهار نفر با نظر چهارصد نفر و چهار هزار نفر، قطعاً تفاوت پیدا می‌کند. به همین جهت ممکن است یک انتقاد‌هایی هم صورت بگیرد که البته این انتقاد‌ها حتماً کمک خواهد کرد تا اگر اشتباهی هم هست، برطرف شود. ولی این را هم باید در نظر داشت که ما سعی کردیم سه نفری که تخصص دارند، سه نفری که دارای تجربه بالا هستند، سه نفری که ملاک‌هایشان در بررسی‌ها، فقط ملاک‌های تعیین شده در بررسی‌های عمومی و تخصصی کتاب است و مسائل شخصی را به هیچ وجه دخیل نمی‌کنند انتخاب بکنیم و تلاشمان هم این بود که به هیچ وجه سلیقه سازمانی و فردی و... صورت نگیرد.

به طور کلی اهداف این جایزه چیست؟

میلمان بر این است که انشاءالله به‌عنوان یک امر ملی این حساسیت‌ها رعایت شود و سعی‌مان هم این است که در دوره‌های بعدی نیز تنوع داور‌ها را مجدداً لحاظ بکنیم. همچنین همه تلاشمان برای این است که انشاءالله آن دوستانی که در این زمینه کار کرده‌اند، اولاً بدانند که چشم‌هایی نگران آنهاست؛ از این حیث که قلمشان ادامه داشته باشد و فکر نکنند که دیده نمی‌شوند و این شاید خودش بزرگترین مشوق است که طرف بداند که حرفی که زده، پژوهشی که انجام داده دیده شده و مورد توجه قرار گرفته است. در کنار آن، مشوق‌های مادی نیز وجود دارد که قابل ذکر نیست و خیلی نمی‌شود روی این جنبه تأکید کرد. فکر می‌کنم خود جنبه معنوی این ماجرا هم برای محققین بیشتر بتواند مشوقی باشد. اصل این است که این پیام داده شود که این کار‌ها دیده و بررسی می‌شود و یک تلاشی دارد صورت می‌گیرد که انشاءالله با این ابزار‌ها شاهد افزایش کمی و کیفی کار‌هایی که در حوزه انقلاب اسلامی مطرح می‌شود، باشیم.

یک بحث دیگری هم هست و آن اینکه بالاخره یک تلاش گسترد‌های با انگیزه‌ها و دلایل مختلف خارجی و حتی داخلی برای تحریف تاریخ ایران دارد صورت می‌گیرد؛ لذا وقتی ما از تاریخ‌نگاری بدون غرضی که در این حوزه انجام می‌شود، حمایت می‌کنیم، در واقع حرکتی برای مقابله با تحریفی به شمار می‌آید که می‌تواند در درازمدت باعث تحلیل غلط از انقلاب اسلامی بشود. این هم یکی دیگر از اهداف این جایزه است.