شناختِ جامعه‌شناسی شناخت / نگاهی تحلیلی به کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت»

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا_ داوود طالقانی؛ کتاب درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت نوشته دکتر منوچهر آشتیانی توسط انتشارت پگاه روزگار نو هم‌زمان با درگذشت ایشان وارد بازار کتاب ایران شد.

منوچهر آشتیانی تحصیلات دانشگاهی خود را نزد هانس‌گئورگ گادامر، کارل لوویت و ریمون آرون گذرانده، جزو نخستین کسانی است که در تاریخ دانشگاهی ایران، به موضوع جامعه‌شناسی شناخت پرداخته است.

 نخستین جزوه درسی جامعه‌شناسی شناخت در ایران نیز توسط وی نوشته شده و  اولین کسی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دانشگاه تهران این حوزه مطالعاتی را به دانشجویان علوم اجتماعی تدریس کرد. همچنین دو کتاب ایشان یعنی جامعه‌شناسی شناخت کارل مارکس و جامعه‌شناسی شناخت ماکس شلر پیش از این برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز شده بودند.

کتاب درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت شامل هفت فصل اصلی است. کتاب حاضر با درآمدی کوتاه درباره جامعه‌شناسی شناخت آغاز شده و اصطلاح‌شناسی آن توضیح داده می‌شود. در این فصل رابطه جامعه و آگاهی نزد جامعه‌شناسان کلاسیک و بنیان‌گذاران اندیشه اجتماعی مدرن بیان شده و مناقشات به وجود آمده درباره این نسبت مرور می‌شود. در پایان این فصل نیز نویسنده تعریف مختار خود از جامعه‌شناسی شناخت را شرح می‌دهد.

سرگذشت آگاهی و شناخت در دوران مدرن

در دومین بخش کتاب، نگارنده به سراغ تاریخ انسان خردمند رفته و نخستین رگه‌‌‌های تفکر عقلانی در جهان ایرانی را مورد تاکید قرار می‌دهد، روایتی که در فلسفه تاریخ هگل نیز ایران را به عنوان بنیاد اندیشه به رسمیت شناخته بود. مسیر تفکر عقلانی پس از ایران، از مسیر هند و یونان نیز عبور می‌کند تا سرگذشت آن‌چه آگاهی و شناخت در دوران مدرن نامیده می‌شود، با نگاه جامعه‌شناسی تاریخی تحلیل شود. در بررسی جایگاه آگاهی در جامعه، این فصل به تفصیل به رابطه دیالکتیکی هستی و شناخت نیز رسیدگی می‌کند و در این جا آراء مارکس، دورکیم، شلر، وبر و مانهایم درباره مطلق‌گرایی و نسبی‌گرایی در جامعه‌شناسی مورد مداقه قرار می‌گیرد. این فصل با مقایسه پروژه جامعه‌شناسی شناخت در آلمان و آمریکا و مقایسه دو سنت فکری برآمده از آن به پایان می‌رسد.

ردیابی ایده‌‌‌های پیشاجامعه‌شناسی

بخش سوم کتاب حاضر مروری بر نظریات مهم‌ترین متفکران تاریخ علوم انسانی است که در باب جامعه‌شناسی رأی و نظر داشته‌اند و مخاطب با گزیده عقاید شخصیت‌‌‌هایی مانند ویلهلم یروزالم، ژرژ گورویچ، ارنست گرون والد، یولیوس کرافت، فلورین زنانیکی، یولیوس شاف، پیتر برگر، توماس لوکمان و ...  آشنا می‌شوند. البته زنده‌یاد دکتر آشتیانی در این فصل صرفا به دیدگاه‌‌‌های متفکران جامعه‌شناسی اکتفا نکرده و ایده‌‌‌های پیشاجامعه‌شناسی درباره جامعه‌شناسی ‌شناخت در نظریات مونتسکیو، پاره‌تو، سن سیمون، آکوست کنت و فرانسیس بیکن را نیز ردیابی می‌کند.

شرح و نقد آشتیانی بر دیدگاه‌‌‌های دورکیم

بخش چهارم کتاب به امیل دورکیم اختصاص دارد و جامعه‌شناسی شناخت وی در این فصل بررسی می‌شود. امیل دورکیم که در سنت تفکر نوکانتی قرار دارد و رساله‌‌‌های ابتدایی وی درباره نقد‌‌های وی به کانت در حوزه تعلیم و تربیت است. دورکیم مقولات کانتی را نابسنده دانسته و از تغییر فضا در تاریخ زندگی بشر سخن می‌گوید. نزد دورکیم این جامعه است که آگاهی را تعیین می‌کند و به رابطه‌ای دیالکتیکی میان فکر و وجود قائل است. نگارنده ضمن شرح دیدگاه‌‌‌های دورکیم در آثارش، نقد‌‌های خود را نیز به این جامعه‌شناس کلاسیک بیان کرده است.

بررسی سنت جامعه‌شناسی شناخت شبه‌مارکسیستی

پنجمین بخش کتاب درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت، این حوزه فکری را در دوران جدید جستجو می‌کند. ادوار تاریخ جامعه‌شناسی شناخت به تفصیل مورد تدقیق قرار گرفته و سنت جامعه‌شناسی شناخت شبه‌مارکسیستی که با شخصیت‌‌‌هایی مانند لوکاچ، ماکس آدلر، زیگفرید مارک، ارنست لوالتر و ... شناخته می‌شود، به مخاطبان فارسی‌زبان معرفی می‌شود. این فصل با بررسی سنت تاریخی‌گرای هگلی و تاثیراتی که بر میراث جامعه‌شناسی شناخت آلفرد وبر (برادر ماکس وبر و رئیس اسبق انستیتوی جامعه‌شناسی وبر)، الکساندر فون شلتینگ و کارل مانهایم داشته، به پایان می‌رسد.

نقد تاریخ و نظریه جامعه‌شناسی شناخت

در بخش ششم، نویسنده بحث‌‌‌های توضیحی و انتقادی خود درباره جامعه‌شناسی شناخت را تنظیم کرده است. این فصل در اصل شرح نکات کلیدی و سرنوشت‌ساز جامعه‌شناسی شناخت و تعیین موقعیت‌‌‌هایی است که تاکنون در این حوزه نظری مورد مناقشه بوده است. همچنین باید گفت این فصل توضیح نظام جامعه‌شناسی شناخت از دیدگاه مختار نگارنده است، زیرا وی در فصول پیشین دیدگاه‌‌‌ها و جریان‌‌‌های اصلی را به مخاطب خود معرفی کرده و راهی را که جامعه‌شناسی شناخت تاکنون پیموده، نشان داده است، اما در این بخش کارکرد‌‌های جامعه‌شناسی شناخت، تعینات آگاهی در جامعه‌شناسی شناخت، چارچوب‌های اجتماعی شناخت و جایگاه مقولات، طبقات و معرفت‌شناسی در جامعه‌شناسی شناخت و ... مورد پرداخت قرار گرفته است. ضمن این که در این فصل خوانش دیگری نیز از جامعه‌شناسی شناخت توسط نگارنده معرفی می‌شود که شامل طرح ایده جامعه‌شناسیِ جامعه‌شناسی است. در این طرح، خود دانش جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی فرهنگی، مدل‌‌‌های شناخت جوامع و نقد ایدئولوژی موضوع جامعه‌شناسی شناخت می‌شوند. باید متذکر شد که این صورت‌بندی از جامعه‌شناسی شناخت، گذر نویسنده از مارکسیسم ارتودکس است و خود مارکسیسم موضوع مارکسیسم می‌شود. پر واضح است که استاد آشتیانی در این جا شأنیت جامعه‌شناس دارد و تاریخ و نظریه را نقد می‌کند.

آسیب‌های تهدیدکننده جامعه‌شناسی شناخت

بخش پایانی این کتاب نیز موخره‌ای شامل تغییر مسائل جامعه‌شناسی شناخت در دوران جدید (مانند آن‌چه در جامعه‌شناسیِ جامعه‌شناسی ذکر شد) و آسیب‌های تهدیدکننده جامعه‌شناسی شناخت است. از نظر نگارنده، عدم ادراک و تمایز میان مسائل شخصی متفکران جامعه‌شناسان شناخت کلاسیک و مسائل شناختی آنان و روان‌شناسی‌گرایی کردن جامعه‌شناسی شناخت و فراموش کردن رسالت نقد می‌تواند تهدید‌‌ها و آسیب‌هایی باشد که به این حوزه مطالعاتی خدشه شناختی وارد کند.

به نظر می‌رسد آخرین اثر مرحوم آشتیانی از دو جهت کتابی است که می‌تواند مورد رجوع پژوهشگران جامعه‌شناسی و علاقه‌مندان به فلسفه علوم اجتماعی باشد. اول این که کتاب مروری ارزشمند و خلاصه و دقیق از آراء و نظریات مهم‌ترین متفکران جامعه‌شناسی شناخت را به مخاطب خود ارائه می‌دهد. دوم آن که نگارنده کتاب ظرفیت‌‌‌ها و امکاناتی را در لابه‌لای سطور کتاب ایجاد کرده که می‌تواند در پروژه‌‌‌های جداگانه توسط دانش‌پژوهان دنبال شود.

 همچنین باید متذکر شد که برای فهم تقاطع جامعه‌شناسی شناخت و وضعیت امروز جامعه ایرانی، ضروری است که دیدگاه‌‌‌های مهم‌ترین شارح ایرانی این شاخه علم را شناخت و برای فهم «روح ایرانی» و «جهان تاریخی که در آن به سر می‌بریم» ناگزیریم پروژه جامعه‌شناسیِ آن‌چه را که به آن آگاهیم و در ناخودآگاه‌مان وجود دارد، آغاز کنیم.

کتاب «درآمدی بر تاریخ جامعه‌شناسی شناخت» آخرین اثر مرحوم دکتر منوچهر آشتیانی، جامعه‌شناس و فیلسوف معاصر ایرانی است که در 274 صفحه به بهای 49 هزار تومان در تیراژ  500 نسخه توسط انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری پگاه روزگار نو منتشر شده و اینک در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار دارد.

انتهای پیام/4028/