دایرةالمعارف دانشبنیانها ۹۳؛
در میزگرد بررسی ژورنالیسم علمی در ایران مطرح شد؛
صارمی‌فر: روزنامه‌نگار علم می‌تواند مقالات دانشگاهی را در جامعه عملیاتی کند/ دانشی: فضای دیجیتال امکان بازخورد در لحظه را فراهم کرده است
مدرس روزنامه‌نگاری علم گفت: متأسفانه در کشور ما، روزنامه‌نگاری علم از چرخه تولید علم حذف شده و با وجودی‌که مقالات علمی زیادی در کشور تولید میشود تأثیر واقعی این فعالیت‌ها در زندگی مردم دیده نمی‌شود.
به گزارش خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، خبرگزاری آنا به‌عنوان رسانه‌ای که نمایندگی یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های کشور را دارد به‌دنبال آن است تا با استفاده از ژورنالیسم علم بتواند ظرفیت‌های علمی موجود در این دانشگاه را در راستای پیشرفت کشور معرفی کند.
برهمین اساس و به‌منظور در پیش گرفتن رویکرد صحیح در ژورنالیسم علم، میزگردی با حضور مهدی صارمی‌فر و ذوالفقار دانشی دو تن از روزنامه‌نگاران علم در خبرگزاری آنا برگزار شد.
آنا: در صورت امکان میزگرد را با ارائه یک تعریف درباره ژورنالیسم علم آغاز کنیم؟
صارمی‌فر: پیش از این‌که تعریفی در خصوص ژورنالیسم علم ارائه دهم، لازم می‌دانم نکته‌ای را در خصوص ژورنالیسم مطرح کنم. وقتی ما از ژورنالیسم صحبت می‌کنیم این واژه به روزنامه‌نگاری ترجمه میشود و عموماً به‌معنای اطلاعاتی است که به‌طور روزانه در روزنامه منتشر میشود. این در حالی است که ژورنالیسم شاخه‌های مختلفی دارد و از کسی که در این حوزه کار تلویزیونی انجام می‌دهد تا کسانی‌که در یک مجله و سایت فعالیت می‌کنند را شامل میشود.
در این میان تعریف علم هم مشخص است، حال با این پیش‌زمینه می‌توان روزنامه‌نگاری علم را ژانری در ژورنالیسم دانست که به پوشش، تحلیل وقایعی که در حوزه تولید علم به آن پرداخته میشود، می‌پردازد و ترویج، عمومی‌سازی علم و بالا بردن درک عامه از علم جزئی از کارکردهای این حوزه از روزنامه‌نگاری تعریف میشود.
از آنجا که در قرن 21 دیگر کمتر مانند قرن 19 شرایط و امکانات وجود دارد تا یک‌نفر به‌دور از جامعه علمی و در خانه‌اش یک کار علمی و قابل عرضه ارائه دهد، دانشگاه‌ها به‌عنوان مهم‌ترین کانون توجه روزنامه‌نگاری علم مطرح می‌شوند.
دانشی: روزنامه‌نگاری علم را می‌توان این‌گونه تعریف کرد که ما یک طیفی داریم که در یک سوی آن دانشمندان، پژوهشگر و استاد دانشگاه هستند که در حوزه علم کار می‌کنند و در تلاش برای گسترش مرزهای آن هستند و در سوی دیگر توده‌های مردمی هستند که علاقه‌مند به آگاهی از این اطلاعات و در این میان روزنامه‌نگاری علم حلقه واسط میان این دو سر طیف هستند.
به‌عبارتی دیگر روزنامه‌نگاران علم را می‌توان این‌گونه تشبیه کرد: اقیانوس‌هایی دارید که بخش‌های زیادی از آن ناشناخته است، یک‌سری دریانورد جسور به نام دانشمند داریم که به‌دنبال کشف ناشناخته‌ها در آن هستند و یک‌سری آدم‌ها نیز باید به دیگران خبر بدهند که چه اتفاقی دارد می‌افتد تا موضوع برای همگان آشکارتر شود.
نکته‌ای درباره موضوعاتی که روزنامه‌نگاری علم به آن می‌پردازد این است که حوزه ژورنالیسم علم به پوشش دستاوردهای فناورانه می‌پردازد که به شاخه‌هایی از علم همچون مهندسی، علوم پایه، ریاضیات، زیست‌شناسی و... می‌پردازد و در این میان علوم انسانی از این قاعده مستثنی است و در حوزه و سرویسی جدا همچون اقتصادی و اجتماعی به آن پرداخته میشود.
آنا: در یکی از مصاحبه‌ها، این موضوع عنوان شد کسانی‌که قصد دارند وارد حوزه روزنامه‌نگاری علم شوند دوره‌‌های کارشناسی پیشینه علوم پایه یا فنی را گذرانده باشند، نظر شما در این خصوص چیست؟
صارمی‌فر: پیش از پرداختن به این موضوع کسب آگاهی نسبت به تفاوت روزنامه‌نگاری علمی و روزنامه‌نگاری علم از اهمیت زیادی برخوردار است. روزنامه‌نگاری علمی در حقیقت یک ترکیب وصفی است که همه انواع ژانرهای روزنامه‌نگاری باید به آن توجه کنند و بر این اساس با نگاه علمی به بررسی سوژه‌های خود بپردازند که این یکی از الزامات فعالیت‌های ژورنالیستی است. شناخت روابط علی و معلولی و کسب اطلاعات از منابع معتبر بخشی از این نگاه علمی است ولی روزنامه‌نگاری علم به‌کارگیری همه این شئون را در حوزه علم مدنظر قرار می دهد.
اما پاسخ سؤال شما، بله من با این نظر موافق هستم که افراد در مقاطع کارشناسی در یک زمینه علمی پیشینه‌ای برایشان ایجاد شود و در دوره تحصیلات تکمیلی با مهارت روزنامه‌نگاری آشنا شوند و به این حد از آگاهی برسند که چگونه از قرار دادن بخش‌های مختلف از یک رویداد به یک تحلیل عمیق برسند، البته رسیدن به چنین هدفی نیازمند توجه دانشگاه‌ها به حوزه‌های مختلف روزنامه‌نگاری و تربیت روزنامه‌نگاران براساس نیاز جامعه وابسته است، ولی متأسفانه دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند در تحصیلات تکمیلی به راحت بودن خودشان اندیشیده و به‌منظور تسهیل شرایط برای بحث پایان‌نامه از دانشجویان خود در همان رشته بهره گیرند.
دانشی: روزنامه‌نگاری بیشتر مهارت است که با ممارست و تمرین کسب میشود ولی ما در علم با چنین چیزی مواجه نیستیم چون علم مهارت نیست و نمی‌توان با مطالعه یک دفترچه و کتاب به‌صورت خودآموز به مفاهیم علمی مسلط شد.
روزنامه‌نگاری علم به این معنی نیست که صرفاً افراد با یک استاد دانشگاه صحبت کنند و حرف‌های آنها را نوشته و منتقل کنند چون اگر این چنین باشد فناوری‌های جدید همچون تبدیل صوت به متن و یا هوش مصنوعی این کار را برای ما انجام می‌دهند.
گوگل نوید این را داده تا در آینده‌ای نزدیک با شنیدن صدا متن آن را فهمیده و به‌درستی تنظیم کند.
از سوی دیگر بعضاً در فضای رسانه‌ای ما جا افتاده که کسانی را که در زبان انگلیسی دارای مهارت هستند را در حوزه روزنامه‌نگاری علم به‌کار می‌گیرند و ممکن است که این افراد بهواسطه تحصیل در این رشته‌ها دارای سرعت و دقت بالایی باشند ولی ادبیات متونی را که ترجمه می‌کنند برای عامه قابل فهم نیست، بنابراین این نکته قابل توجه است که روزنامه‌نگار علم علاوه بر شناخت حوزه مورد بررسی باید دارای قابلیت ساده‌سازی مفاهیم علمی برای عموم مردم باشد.
آنا: در خصوص عدم استقبال روزنامه‌نگاری علم در کشور گفته میشود که چون چرخه تولید علم در کشور معیوب است، ژورنالیسم علم نیز چندان در جامعه مورد توجه قرار نمی‌گیرد؟
صارمی‌فر: روزنامه‌نگاری علم در چرخه تولید علم حضور ندارد بلکه در همه جای دنیا نقش تسهیل‌گری این چرخه را دارد. پاسخ این سؤال را می‌توان با یک مثال توضیح داد، در دهه 90 موضوع بحران غذا و غذاهای اصلاح‌شده ژنتیکی در اتحادیه اروپا مطرح شد، موضوعی که علیرغم تأیید یافته‌های علمی مبنی بر این‌که هیچ ضرری برای بدن انسان ندارد مردم به آن رأی منفی دادند. با توجه به این‌که بیش از یک میلیارد نفر از جمعیت جهان که از گرسنگی رنج می‌برند تنها در چین و هند حضور دارند اگر بخواهیم به روش‌های گذشته در راستای تأمین غذا فعالیت کنیم بخش زیادی از محیط زیست می‌بایست در راستای تغییر کاربری به زمین‌های کشاورزی تخریب می‌شد، به‌همین دلیل ژورنالیست‌های علم می‌بایست نقش آگاهی‌بخشی را برای افکار عمومی در این راستا ایفا کنند.
نمونه‌ای دیگر مربوط به برنامه‌های تحقیقاتی آمریکا در سفر به ماه بود که از دهه 1950 تا 1960 اتفاق افتاد و از آنجا که دولت‌ها سرمایه‌های زیادی را صرف چنین پروژه‌هایی می‌کرد برای پاسخگویی به ابهامات مردم که این فعالیت‌ها چه تأثیراتی برای آینده آنها دارد، دست به دامان روزنامه‌نگاران علم شدند.
به همین منظور شرکت‌های تولیدکننده غذاهای اصلاح‌شده ژنتیکی می‌آیند و با تخصیص اعتبار به روزنامه‌نگاران حوزه علم زمینه را برای بررسی، تحقیق و تهیه گزارش‌هایی در این خصوص فراهم می‌کنند و از این طریق هم گردش مالی برای رسانه فراهم میشود و هم مردم از منافع آن منتفع می‌شوند.
این در حالی است که ما در ایران توزیع‌کننده ثروت در دولت است که خود تولیدکننده علم است و از آنجایی‌که ساختار دولت در کشور ما برخلاف کشورهای پیشرفته که وابسته به مالیات است، به منابع طبیعی و نفت تکیه دارد؛ این موضوع باعث میشود که عملاً روزنامه‌نگاری علم از چرخه تولید علم حذف شده و با وجودی‌که مقالات علمی زیادی در کشور تولید میشود تأثیر واقعی این فعالیت‌ها در زندگی مردم دیده نمی‌شود.
دانشی: برای این‌که چرخه علم در یک جامعه‌ای به‌طور مداوم به فعالیت خود ادامه دهد باید این چرخه با مشارکت بخش خصوصی وارد اقتصاد هم بشود تا بتواند به اثربخشی برسد و در این‌صورت رسانه و روزنامه‌نگار علم نقش کاتالیزور و تسهیل‌گری را ایفا کند.
آنا: چگونه روزنامه‌نگاری علم در کشوری همچون ایران که وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی دارد می‌تواند به مسیر اصلی خود بازگشته و کارکردهای اصلی خود را در جامعه ایفا کند؟
صارمی‌فر: راه‌حل دقیق برای آن وجود ندارد چون اگر می‌دانستیم قطعاً به آن عمل می‌کردیم ولی در حالت کلی این یک مسئله عمومی است که باید روندی را در پیش بگیریم که در راستای آن وابستگی به منابع نفتی و طبیعی کاهش یابد و با کاهش وابستگی دولت به درآمدهای نفتی و اتکا به مالیات می‌توان دولت را نسبت به مردم بهواسطه هزینه‌هایی که در جهت توسعه علم می‌کند پاسخگو کرد.
دانشی: حل مشکل روزنامه‌نگاری علم در کشور صرفاً با تغییر در نظام اقتصادی رفع نمی‌شود، یکی از مشکلات دیگر در این خصوص مشکل فرهنگی است؛ در دانشگاه‌های خارجی دانشجویان از همان ابتدا یاد می‌گیرند که با دیگران ارتباط برقرار کنند و نسبت به این موضوع تعهد دارند ولی در کشور ما خیلی از استادها احساس نیاز نمی‌کنند و در صورت مراجعه خبرنگاران و روزنامه‌نگاران با آنها ارتباط برقرار نمی‌کنند.
موضوع دیگری که در این راستا باید به آن توجه کرد بحث نیازهای جامعه است، مازلو یک هرمی دارد تحت عنوان هرم نیازها، توضیح ساده آن این است که وقتی شما نیازهای اساسی‌تان همچون خوراک، پوشاک و یا مسکن دچار مشکل باشد نمی‌توانید به نیازهای فرهنگی همچون ترویج علم فکر کنید. ما در کشورمان به‌دنبال رفع نیازهای اساسی و مرتبه پایین‌تر است.
آنا: جدای از بحث فرهنگی ما در حوزه روزنامه‌نگاری، به‌ویژه روزنامه‌نگاری علم با بی‌اعتمادی دانشمندان نسبت به ژورنالیست‌ها مواجهیم که شاید بتوان این موضوع را هم یکی از موانع ترویج روزنامه‌نگاری علم دانست، نظر شما در این‌باره چیست؟
صارمی‌فر: متأسفانه درست است، این بی‌اعتمادی ریشه در تمام تاریخ رسانه ما دارد. ما به‌گونه‌ای در رسانه‌ها عمل کردیم که باعث شده یافته‌های علمی با تغییر و تحریف منتقل شود و یا آن مطالب علمی را سطحی جلوه داده‌ایم. چنین رویکردی باعث شده حتی زمانی‌که اساتید یا پژوهشگرانی به ارتباط با رسانه‌ها تمایل نشان می‌دهند از سوی جامعه علمی با واکنش منفی مواجه می‌شوند.
به هر حال آبی بوده که بر زمین ریخته و رسانه‌ها باید بتوانند به مرور این اعتماد را مجدداً جلب کنند ولی در این میان نکته‌ای که قابل توجه است این است که بعضاً این بی‌اعتمادی از جانب رسانه‌های پرمخاطب صورت می‌گیرد که لازم است این موضوع از سوی سیاست‌گذارن آنها مورد توجه قرار گیرد، زیرا همین دست از اقدامات علاوه بر بی‌اعتمادی جامعه علمی، مخاطبان را به سمت منابع خبری دیگر همچون شبکه‌های اجتماعی سوق می‌دهد.
دانشی: علت بروز چنین مشکلی این است که علم در هیچ کجای معادلات رسانه‌های ما جایی ندارد و حتی به این موضوع هم فکر نمی‌کنند این موضوع می‌تواند به جذب مخاطب منجر شود.
بی‌اهمیتی نسبت به علم در رسانه‌ها باعث میشود فرد مناسبی نیز برای هدایت سرویس‌های علم انتخاب نشود.
اصل ساده‌ای که در این خصوص می‌توان به آن اشاره کرد این است که در برنامه‌ریزی‌های کوتاه و بلندمدت علم جایگاهی ندارد. بی‌توجهی نه تنها در حوزه‌های مرتبط با علم مشهود است بلکه بسیاری از رسانه‌ها حتی رویکرد ژورنالیسم علمی را نیز در فعالیت‌های خود رعایت نمی‌کنند.
آنا: سؤال دیگر من مربوط به خبرگزاری آنا، به‌عنوان خبرگزاری رسمی دانشگاه آزاد اسلامی است، ما به‌عنوان یک رسانه‌ای که رسالت علمی را برای خود مفروض می‌دانیم چطور می‌توانیم در ترویج روزنامه‌نگاری علم نقش داشته باشیم؟
دانشی: من همیشه ایده‌ای را در ذهن داشته و به آن باور دارم که اگر انسان درستی، در جای درستی قرار گیرد و کار درستی را انجام دهد آن کار دیده میشود. شما خبرگزاری هستید که به دانشگاه بزرگی همچون دانشگاه آزاد اسلامی دسترسی دارید، اگر روزنامه‌نگاری علم و علمی در آن پیاده شود و با بهره‌گیری از منابع کافی، اخبار درست منتشر کند، مطمئن باشید که تأثیر خود را خواهد داشت. من این پدیده را جادوی واقعیت می‌نامم. این اتفاق به همان اندازه که ساده است، انجام آن بسیار دشوار است، بدین معنی که شما آدم درستی را بگذارید، کار درست انجام دهد و در راستای آن تلاش و اهتمام داشته باشد.
صارمی‌فر: همان‌طور که آقای دانشی اشاره کردند مهم‌ترین عامل در شناخته شدن یک رسانه حفظ استانداردها در طول زمان است، شما واقعیت را بنویس به‌مرور زمان داستان خودش را نشان می‌دهد. اگر شما دنیای رسانه می‌بینید روزنامه‌ای معتبر همچون گاردین را در مقابل سان به‌عنوان یک رسانه زرد دارید، آنچه باعث شده یک رسانه در نزد افکار عمومی معتبر شود بسته به موضعی دارد که یک رسانه اتخاذ کرده و در طول زمان آن را در پی می‌گیرد.
آنا: در حال حاضر چندین قالب خبری از گذشته در حال استفاده است، آیا به‌نظر شما با توجه به توسعه تکنولوژی‌های ارتباطی امکان این وجود دارد که قالب‌های جدیدی برای تنظیم خبر مطرح شود؟
صارمی‌فر: ما در طول تاریخ به چند مدل تنظیم خبر رسیدیم و افرادی که در حوزه خبر کار می‌کنند آن را تجربه کردند و علاقه‌مند هستند تا مدل جدیدی پیاده شود ولی تاکنون با وجود تلاش‌های فراوان موفقیتی حاصل نشده است. قطعاً تغییر فرم با توجه به حضور شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی همچون توئیتر، اینستاگرام و تلگرام امری اجتناب‌ناپذیر است و چندان نمی‌توان در قرن 21 با ایده‌هایی که مربوط به قرن 20 است کار کرد.
ما در طراحی تجربه کاربری (UX) سه المان داریم: کاربران، فعالیت (خواندن خبر) و خبر (متن) است زمانی‌که متن از اخبار ساعت 21 به کانال تلگرامی تبدیل میشود، بیانگر آن است که تجربه کاربری تغییر کرده است و باید محصول عوض شود و این مهم نیازمند تفکر به‌منظور تدوین استراتژی جدید است، چون دیگر در چارچوب مدل‌های قدیمی نمی‌توان مخاطبان را جذب کرد.
به‌نظر می‌رسد فعالیت‌هایی در قرن 21 انجام شده است و فضای دیجیتال نیز امکانات جدیدی را برای دریافت بازخور فراهم کرده است. برخلاف فضای کلاسیک که ابتدا خبری منتشر و پس از آن باید منتظر دریافت بازخور از مخاطب باشیم، در فضای دیجیتال ما در لحظه می‌توانیم از مخاطب بازخور بگیریم مثلاً ما تیترمی‌زنیم، متن را با عکس منتشر می‌کنیم ولی پس از نیم ساعت متوجه می‌شویم که میزان بازدید مخاطب کم است و در همین زمان با ویرایش و یا اضافه کردن ویدئو میزان استقبال از محتوا را افزایش می‌دهیم.
دانشی: به‌نظر من در این خصوص یک فرمول واحد وجود ندارد ولی اگر هدف رسانه این باشد که حجم مخاطبش را گسترده‌تر کند باید بتواند مطابق با تنوع مخاطبانش به آنها خوراک دهد. این ویژگی مهمی است که ما در رسانه‌های دیجیتال می‌توانیم بازخور داشته باشیم و در چنین شرایطی ما با سعی و خطای کنترل شده هم می‌توانیم سریع به اعداقمان دست یابیم.
نکته مهم در این فضا این است که مدل عمل شما پویا و دینامیک باشد و برای جذب مخاطب از همه قالب‌های رسانه‌ای استفاده کنید چون در این روزگار دیگر استفاده مداوم از یک قالب رسانه‌ای ثابت جواب نمی‌دهد.
موضوع دیگری که علاوه بر لزوم پایبندی به اصول خبری و استانداردها باید رعایت شود این است که ما در روزنامه‌نگاری علم همچون سایر زمینه‌های ژورنالیسم باید به صحت و سرعت عمل توجه کنیم. این بدان معنی است که اگر شما در رسانه‌تان موجی را راه بیندازید بسیار راحت‌تر می‌توان آن را کنترل و از انحرافش جلوگیری کرد تا این‌که مثلاً یک کانال تلگرامی با انتشار یک خبر اشتباه موجی را در افکار عمومی منتشر کرده و به انحراف بکشد و بعد شما بخواهید بیایید و در فضای رسانه‌ای به آن شایعات پاسخ دهید.
آنا: آیا شما به تحقق روزنامه‌نگاری علم در کشور امیدوار هستید؟
دانشی: بله می‌توان امیدوار بود البته به شرطی که شما به رسانه‌تان به چشم یک سازمان مستقل نگاه کنید که نیازمند گردش اقتصادی است و متناسب با آن الگویی تهیه کرده و در راستای آن اقدام به جذب مخاطب کنید که در این‌صورت شما راهی ندارید جز این‌که به روزنامه‌نگاری علمی و ژورنالیسم علم روی بیاورید، اما از آنجایی که اکثر رسانه‌های ما از جایی بودجه می‌گیرد و حامیان آن به‌جای تلاش برای به سوددهی رساندن رسانه به‌دنبال انتقال پیام مورد علاقه‌شان هستند. در صورتی‌که جهت‌گیری رسانه‌های ما بدین سمت و سو باشد می‌توان به تحقق روزنامه‌نگاری علمی و همچنین روزنامه‌نگاری علم در کشور امیدوار بود.
صارمی‌فر: شاید بروز تحریم‌ها که در حوزه مطبوعات باعث ایجاد مشکلاتی شد ولی احتمالاً این شرایط به‌مرور به‌سمت حذف یارانه‌ها میرود و دیگر وزارت ارشاد نمی‌تواند یارانه کاغذ بدهد و در این‌صورت است که دیگر رسانه‌هایی می‌مانند که می‌توانند محتوای جالب توجه عرضه کنند.
به‌طور کلی می‌توان گفت که ما در شرایط حاضر در وضعیت عدم تعادل هستیم و چشم‌انداز خوبی نیز پیش رو نداریم ولی آنچه که مسلم است اوضاع ژورنالیسم از لحاظ عمومی بهتر خواهد شد ولی نمی‌توان برای آن زمانی تعیین کرد.
انتهای پیام/4105/4110/
انتهای پیام/
برای نخستینبار بومیسازی شد؛
طراحی و ساخت برجهای تقطیر توسط یک شرکت دانشبنیان
در گفتوگو با آنا بررسی شد؛
