در گفت‌وگو با آنا بررسی شد؛
به گزارش گروه رسانه‌های دیگر خبرگزاری آنا، پژوهش و تحقیق سنگ‌بنای اولیه پیشرفت علمی و رسیدن به حداقل‌های توسعه‌یافتگی، است؛ به همین دلیل است که می‌توان میان کم‌وکیف عملکرد پژوهشی در هر جامعه و میزان توسعه‌یافتگی آن جامعه رابطه مستقیمی برقرار کرد. با نگاهی به وضعیت پژوهش در کشورهای توسعه‌یافته می‌توان به این نتیجه رسید که فعالیت‌های پژوهشی و دستاوردهای حاصل از آن در روند توسعه این کشورها موثر بوده و تمام جنبه‌های زندگی این کشورها را متحول کرده است. حالا امروزه پژوهش و علم و فناوری که محصول فعالیت‌های پژوهشی است به‌عنوان یکی ابزارهای دستیابی به توسعه و عبور از بحران، شناخته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد بدون پژوهش هیچ کشوری قادر به شناسایی و حل مشکلات خود و طرح استراتژی درجهت توسعه و پیشرفت نخواهد بود. از آنجایی که پژوهش و فناوری جایگاه مهمی در توسعه جوامع دارد، در اسناد بالادستی نظام مانند سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، سیاست‌های کلی علم و فناوری و همچنین بیانیه دوم گام انقلاب به آن توجه ویژه‌ای شده است. براساس سند چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ ایران کشوری توسعه‌یافته است که جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری را در سطح منطقه به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر در بیانیه دوم گام انقلاب که از سوی مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده، به علم و پژوهش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سرفصل‌ها پرداخته شده است. بنابراین از آنجایی که پژوهش از یک‌سو هم در رشد علمی و هم در رشد اقتصادی و جایگاه بین‌المللی کشور تاثیر بسزایی می‌گذارد و از سوی دیگر در اسناد بالادستی نیز مورد تاکید قرار گرفته است، باید در لوایح بودجه سالانه نیز به توسعه فعالیت‌های پژوهشی به‌عنوان یک موضوع حیاتی نگریست.
روز گذشته گزارش پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ و روند شاخص‌ها توسط دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شد که در آن اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری لایحه بودجه ۱۴۰۱ شامل اعتبارات ردیف‌های برنامه‌ای، ردیف‌های متفرقه، هزینه امور پژوهشی شرکت‌های دولتی و... استخراج شده است. درنهایت مقادیر استخراج‌شده با استفاده از شاخص‌هایی مانند سهم پژوهش از GDP، سهم اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری از بودجه عمومی و... با سال‌های قبل مقایسه شده و در ادامه اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری دستگاه‌های مهم ذیربط مثل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و... مورد بررسی قرار گرفته است که در این گزارش به بررسی آن پرداختیم. البته در این گزارش رقم ارائه‌شده در گزارش میزان اعتبار صرف تحقیق و توسعه نیست، بلکه تمام اعتبارات حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری با هم در نظر گرفته می‌شوند. با توجه به ماهیت پژوهشی دوره‌های آموزش دکتری تخصصی، حرفه‌ای و کارشناسی‌ارشد، ۴۰ درصد از اعتبارات این بخش برای محاسبه رقم نهایی اعتبار حوزه پژوهش، فناوری و نوآوری کشور لحاظ می‌شود. تولید ناخالص داخلی نیز براساس قیمت جاری و گزارش مروری بر خلاصه چشم‌انداز اقتصادی ایران طی دو سال۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در نظر گرفته شده است.
چشم‌انداز اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری چقدر است؟
اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در اسناد بالادستی در سیاست‌های کلی علم و فناوری که در سال ۹۳ توسط مقام‌معظم‌رهبری ابلاغ شده است چهار درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان سال ۱۴۰۴ عنوان شده است. براساس نقشه جامع علمی کشور باید تا پایان سال ۱۴۰۴، چهار درصد تولید ناخالص داخلی را اعتبارات پژوهشی تشکیل دهد و سهم بخش خصوصی در تامین هزینه‌های تحقیقات دو درصد تولید ناخالص داخلی درنظر گرفته شده است.
توزیع اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه چگونه است؟
در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰، کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری مشخص شده از اعتبارات برنامه‌ای شامل وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها، موسسات پژوهشی، سازمان‌های دولتی و نهادهای عمومی و غیردولتی، بودجه پژوهشی بانک‌ها و شرکت‌های دولتی، ردیف‌های متفرقه و البته سایر موارد است. عملکرد سال ۱۳۹۹، مصوب ۱۴۰۰ و پیشنهادی لایحه ۱۴۰۱ در حوزه اعتبارات برنامه‌ای مورد بررسی قرار گرفته که برمبنای این گزارش در عملکرد سال ۱۳۹۹، ۶ هزار و ۵۱۰ میلیارد تومان به بخش هزینه‌ای و ۴۲۳ میلیارد به تملک دارایی سرمایه‌ای اختصاص داشته است. این اعداد در بودجه مصوب ۱۴۰۰ به ترتیب ۱۹هزار و ۹۱۱ میلیارد و هزار و ۳۰۴ میلیارد تومان افزایش یافته است. در بودجه پیشنهادی امسال دولت نیز اعتبارات هزینه‌ای با کاهش ۱.۹۳ درصدی به ۱۶ هزار و ۵۸۴ میلیارد و اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای با ۵۵.۵۹ درصد رشد به دوهزار و ۲۹ میلیارد تومان رسیده است. اعتبارات برنامه‌ای پژوهشی و فناوری لایحه بودجه ۱۴۰۱ برابر با ۱۸ هزار و ۶۱۴ میلیارد تومان دیده شده و کل اعتبارات برنامه‌ای امور ده‌گانه مندرج در بودجه برابر ۹۹۳ هزار و ۲۳۷ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. سهم اعتبارات برنامه‌ای از امور ده‌گانه معادل ۱.۸۷ درصد است.
کل اعتبارات پژوهش در لایحه بودجه ۱۴۰۱ چقدر است؟
اعتبارات برنامه‌ای در نظر گرفته شده در لایحه بودجه ۱۴۰۱ برابر با ۱۸هزار و ۶۱۴ میلیارد تومان است. همچنین اعتبارات پژوهش و فناوری در ردیف‌های متفرقه سه‌هزار و ۴۰۸ میلیارد تومان عنوان شده است. هزینه امور پژوهشی بانک‌ها، شرکت‌های دولتی و موسسات انتفاعی وابسته به دولت نیز معادل ۵۱۵۶ هزار میلیارد است. این عدد برای اعتبارات پژوهشی موضوع ماده ۵۶ برابر با سه‌هزار و ۳۷۵ میلیارد و در آموزش دکتری تخصصی، حرفه‌ای و کارشناسی‌ارشد سه‌هزار و ۲۹۸ میلیارد در نظر گرفته شده که معادل ۴۰ درصد اعتبارات این حوزه است. با این اوصاف با یک حساب سرانگشتی می‌توان متوجه شد جمع اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در لایحه بودجه ۱۴۰۱ معادل ۲۹ هزار و ۲۱۱ میلیارد تومان درنظر گرفته شده است.
سهم اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری در بودجه شرکت‌های دولتی آب رفت!
هزینه امور پژوهشی شرکت‌های دولتی، در قانون بودجه ۱۴۰۰ و لایحه بودجه ۱۴۰۱ بدون‌تغییر و درمجموع ۲۳صدم درصد از کل بودجه شرکت‌ها بوده است.
جمع کل اعتبارات در نظر گرفته شده برای فعالیت شرکت‌های دولتی در بودجه امسال حدود ۳۵۷ میلیارد تومان بوده که این عدد در لایحه در بودجه پیشنهادی دولت برای سال آینده گرچه به حدود ۵۱۶ میلیارد تومان رسیده اما درمجموع مقایسه نسبت سهم پژوهش از کل بودجه شرکت‌ها همان ۲۳صدم درصد باقی مانده است. بیشترین میزان سهم پژوهشی نیز مربوط به شرکت‌های فعال در امور اقتصادی است که سال گذشته حدود ۲۸۶میلیارد تومان بوده و امسال در لایحه به ۴۴۵ میلیارد رسیده است. نگاهی به روند میزان سهم پژوهش در بودجه شرکت‌ها اما نشان از یک روند نزولی در پنج سال گذشته دارد. درصد سهم پژوهش در سال ۱۳۹۷ برابر با ۱۴دهم درصد بودجه مصوب شرکت‌ها بوده که در سال ۱۳۹۸ به حدود ۱۳دهم درصد رسیده است. این روند نزولی در سال ۹۱ با شیب بیشتری ادامه یافته و به ۲۱صدم درصد رسیده است. در بودجه امسال نیز همان‌گونه که مطرح شده با دوصدم رشد به ۲۳صدم ارتقا یافته است. اعتبارات تحقیقاتی ردیف‌های متفرقه قانون بودجه ۱۴۰۰ برابر با سه‌هزار و ۳۴۳ میلیارد بودجه تحقیقاتی در نظر گرفته شد که این عدد در لایحه امسال با رشدی حدود دو درصد به سه‌هزار و ۴۰۸ میلیارد تومان رسیده است.
۲۳ درصد بودجه پژوهشی کشور در اختیار وزارت علوم
جمع‌کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری ستاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برابر با ۳۹۹۵۴۷۵ میلیون ریال است که معادل ۵.۹ درصد از کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت عتف و ۱.۴ درصد از کل اعتبار کشور است. مجموع اعتبارات اختصاص یافته به دانشگاه‌های تحت پوشش وزارت علوم ۲۹۷۶۳۳۹۶ میلیون ریال عنوان شده است که معادل ۴۳.۹ درصد از کل اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت عتف و ۱۰.۲ درصد از کل اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری کشور است. پارک‌های علم‌وفناوری وزارت علوم نیز ۱۷۳۱۸۶۱۹ میلیون ریال اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری دارند که این عدد برابر با ۲۵.۵ درصد کل اعتبارات وزارت عتف و ۵.۹ درصد از اعتبارات کل کشور است. این عدد برای پژوهشگاه‌های زیرنظر وزارت علوم، ۱۶۷۳۸۰۷۰ میلیون ریال و معادل ۲۴.۷ درصد از کل اعتبارات وزارت عتف و ۵.۷ درصد کل اعتبار کشور است.
جمع اعتبار ستاد وزارت علوم، دانشگاه‌ها، پارک‌های علم‌وفناوری و پژوهشگاه‌ها نیز معادل ۶۷۸۱۵۵۶۰ میلیون ریال است که این عدد ۲۳.۲ درصد از اعتبار پژوهشی در کل بودجه کشور است.
سهم ۶ درصدی وزارت بهداشت در بودجه‌های پژوهشی
اعتبار پژوهشی وزارت بهداشت نیز در این گزارش به تفکیک بیان شده است. جمع اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری ستاد وزارت بهداشت معادل ۲۵۳۹۴۶۷ میلیون ریال است که برابر با ۱۴.۶ درصد از کل اعتبارات وزارت بهداشت و ۰.۹ درصد از اعتبارات کل کشور است.
دانشگاه‌های وزارت بهداشت، ۱۱۲۳۰۶۲۱ میلیون ریال اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری دارند که برابر با ۶۴.۷ درصد از کل اعتبار وزارت بهداشت و ۳.۸ درصد از اعتبار کل کشور است. مراکز، موسسات و سازمان‌های وزارت بهداشت نیز اعتباری معادل ۳۵۸۲۹۴۹ میلیون ریال دارند که برابر با ۶/۲۰ درصد از کل اعتبار وزارت بهداشت و ۱.۲ درصد از اعتبار پژوهشی، فناوری و نوآوری کل کشور است.
جمع اعتبار وزارت بهداشت و زیرمجموعه‌هایش نیز عددی برابر با ۱۷۳۵۳۰۳۷ میلیون ریال است که ۵.۹ درصد از اعتبار کل کشور خواهد بود.
۲۳ درصد بودجه پژوهش به وزارت جهاد اختصاص دارد
جمع کل اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری وزارت جهاد کشاورزی ۱۱۲۱۶۹۶ میلیون ریال است که ۱.۷ درصد از کل اعتبارات پژوهشی وزارت جهاد و ۰.۴ درصد از اعتبار کل کشور است. این رقم با توجه به اختصاص ۳ هزار و ۴۲۰ میلیارد تومان به موسسه رازی تحت عنوان برنامه افزایش تولید فرآورده‌های بیولوژیک به ۶ هزار و ۵۳۳ میلیارد تومان در حوزه موسسات این وزارتخانه می‌رسد که معادل ۲۲.۴ درصد کل اعتبارات پژوهشی کشور است. سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی هم سهم ۰.۴ درصدی در کل بودجه پژوهشی و ۱.۶درصدی در بودجه پژوهشی وزارت جهاد دارد. جمع اعتبارات پژوهشی، فناوری و نوآوری وزارت جهاد کشاورزی و زیرمجموعه‌هایش عددی معادل ۶۷۵۷۲۳۶۳ میلیون ریال است که معادل ۲۳.۱ درصد از مجموع اعتبارات پژوهشی کشور است.
اختصاص ۱۱ درصد بودجه پژوهشی به معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری
اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ۳۶۸۱۱۷۴۱ میلیون ریال است که ۹۹ درصد از اعتبار پژوهش و فناوری این معاونت است و ۱۱.۱ درصد از اعتبار کل کشور را به خود اختصاص داده است. اعتبار صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور نیز ۲۴۶۵۱۹ میلیون ریال است که تنها یک درصد از اعتبار این معاونت را به خود اختصاص داده و ۰.۱ درصد از اعتبار پژوهش کل کشور است. جمع کل اعتبارات این معاونت نیز معادل ۳۷۰۵۸۲۶۰ میلیون ریال است که برابر با ۱۱.۲۱ درصد از اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری کل کشور خواهد بود.
بودجه پژوهشی ۸دهم کل بودجه، کمتر از ۲ درصد بودجه عمومی
بررسی‌ها نشان می‌دهد بودجه ۲۹هزار میلیاردی پژوهش درمجموع ۸۰ صدم درصد کل بودجه سه‌هزار و ۶۳۱ هزار میلیاردی کشور را تشکیل خواهد داد. نسبت کل بودجه پژوهشی به کل بودجه عمومی دولت که رقمی برابر ۱۵۰۵ هزار میلیارد تومان عنوان شده کمتر از دو درصد خواهد بود. همچنین براساس برآورد ۶ ۶۱۴۹ هزار میلیاردی اتاق بازرگانی از تولید ناخالص داخلی سال ۱۴۰۱ سهم پژوهش، فناوری و نوآوری درمجموع ۰.۴۷ GDP خواهد شد.
شیب نزولی اعتبارات پژوهشی در بودجه عمومی کشور ادامه دارد
نسبت اعتبارات پژوهشی، فناوری و نوآوری دولتی طی ۶ سال گذشته حاکی از تداوم روند نزولی آن است. این عدد در سال ۱۳۹۶ برابر با ۲.۵۸ درصد، در سال ۱۳۹۷ برابر با ۲.۶۷ درصد، در سال ۱۳۹۸ برابر با ۲.۵۱ درصد، در سال ۱۳۹۹ معادل ۲.۲۹ درصد بوده و در سال ۱۴۰۰ به ۲.۰۵ درصد رسیده است. کل اعتبارات پژوهشی در بودجه پیشنهادی سال ۱۴۰۱ برابر با ۱.۹۴ درصد بودجه عمومی است که پایین‌ترین میزان در ۶ سال گذشته است. همچنین بررسی سهم پژوهش فناوری و نوآوری بخش دولتی از تولید ناخالص دولتی طی ۶ سال گذشته نشان می‌دهد سهم پژوهش در سال ۱۳۹۶ معادل ۷۵صدم درصد در سال ۱۳۹۷ برابر با ۶۵صدم درصد، در سال ۱۳۹۸ برابر با ۵۸صدم درصد، در سال ۹۹ برابر با ۴۳صدم درصد، در سال ۱۴۰۰ برابر با ۵۹صدم درصد و در سال ۱۴۰۱ برابر با ۴۷صدم درصد است. براساس هدف‌گذاری باید سهم بخش دولتی در اعتبارات پژوهشی به ۲ درصد برسد که تا آن میزان ۱.۵۳ درصد فاصله دارد. نقطه قابل‌توجه اما افزایش این فاصله در طول سال‌های اخیر است. درحالی‌که در بودجه سال جاری این فاصله قدری کمتر شده بود اما در لایحه پیشنهادی دولت دوباره افزایش یافت.
۱۰دستگاه اول دارای بیشترین اعتبارات پژوهش، فناوری و نوآوری کدامند؟
۱۰ دستگاه دارای بیشترین اعتبار پژوهش، فناوری و نوآوری هستند که در بین این ۱۰دستگاه معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری با ۳۶۸۱۱۷۴۱ میلیون ریال رتبه اول را به خود اختصاص داده است. موسسه رازی با ۲۰۲۷۳۵۱۲ میلیون ریال رتبه دوم و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با ۱۸۹۵۹۳۰۴ میلیون ریال رتبه سوم را به خود اختصاص داده‌اند.
سازمان پژوهش و نوآوری دفاعی، جهاد کشاورزی ستاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه تهران، پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تهران و پژوهشگاه نیرو نیز به ترتیب رتبه ۴ تا ۱۰ را به خود اختصاص داده‌اند.
جمع اعتبارات این ۱۰ دستگاه معادل ۱۰۸۶۰۲۱۹۲ میلیون ریال است که ۳۷.۱۸ درصد از اعتبار کل کشور خواهد بود.
