گیاه دارویی «ریواس» چگونه به چرخه تولید رسید؟/ فرآیند تکثیر ریواس از طریق کشت‌بافت/ اختراعی که نیاز به حمایت دارد

گروه استان‌های خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ طرح «فرآیند تکثیر ریواس از طریق کشت‌بافت» که از گونه‌های اندمیک کشورمان است با شماره 98729 توسط منصوره رشیدی فارغ‌التحصیل دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور به‌عنوان دستاورد پایان‌نامه کارشناسی ارشد وی ثبت شد.

ریواس خواص دارویی فراوانی ازجمله تقویت معده و کبد، ملین و اشتهاآور، مقوی قلب و اعصاب و برطرف‌کننده جوش، لک و ترمیم جای آنها و طعم‌دهنده در غذاها استفاده می‌شود.

ریواس دارای ویتامین‌های A، B و C دارای سدیم، کلسیم، پتاسیم، پروتئین، قند، کربوهیدرات و دارای اسید اگزالیک، اسید گالیک، اسید سینامیک و اسید مالیک است و به‌علت برداشت بی‌رویه در طبیعت گونه در حال انقراض محسوب می‌شود، از این رو اهمیت اقتصادی قابل ملاحظه‌ای دارد.

کشت‌بافت چه کاربردی دارد؟

کشت‌بافت روشی پایه‌ای و ابزار محوری بسیار عالی در تکثیر و اصلاح نژاد گونه‌های گیاهی مهم موقعیت ویژه‌ای ‌را کسب کرده، بنابراین تكثير گياهان با استفاده از كشت‌بافت راه‌حل كارآمد و مفيد برای غلبه بر مشكلات تكثير گياهان از طريق بذر است.

از سوی دیگر با استفاده از كشت درون شيشه‌ای می‌توان نسبت به توليد انبوه و عاری از آلودگی ریواس در يک دوره زمانی كوتاه اقدام کرد. متأسفانه اکنون بهره‌برداری بی‌رویه از ریواس در مراتع و مناطق رویش گیاه ،زمینه تخریب و نابودی آن را فراهم کرده است.

رشیدی در پایان‌نامه خود با عنوان «فرآیند تکثیر ریواس از طریق کشت‌بافت» هدف از نگارش این پایان‌نامه را رسیدن به مناسب‌ترین غلظت و تنظیم‌کننده رشد برای کالوس‌زایی گیاه Rheum ribes  عنوان کرده است.

خبرنگار خبرگزاری آنا به همین مناسبت و برای آگاهی از جزئیات پایان‌نامه «فرآیند تکثیر ریواس از طریق کشت‌بافت» و اهداف نگارش آن گفتگویی را با منصوره رشیدی ترتیب داده است که در پی می‌آید:

آنا: ابتدا خودتان را معرفی کنید.

رشیدی: منصوره رشیدی هستم متولد 11 خرداد 1367 از کرج. مدرک کارشناسی خود را سال 1391 در رشته کشاورزی ـ باغبانی و کارشناس‌ ارشد را نیز در سال 1394 (کشاورزی ـ گیاهان دارویی) از دانشگاه آزاد اسلامی ابهر دریافت کردم.

از سال 1396 در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران جهاد دانشگاهی با عنوان کارشناس آزمایشگاه مشغول به فعالیت هستم.

جرقه‌ طرح «فرآیند تکثیر ریواس از طریق کشت‌بافت»

سال 1386 همزمان با ورود به دانشگاه فعالیت‌های علمی و پژوهشی خود را در حوزه کشاورزی آغاز کردم و پس از گذراندن دوره‌های کارآموزی در مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج و در پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی طی چند سال و کسب تجارب مختلف در حوزه‌ کشاورزی موفق به ثبت اختراع «فرایند القای کالوس در گیاه دارویی ریواس و تولید این گیاه از طریق فناوری کشت‌بافت» شدم.

آنا: جرقه اولیه طرح «فرایند القای کالوس در گیاه دارویی ریواس و تولید این گیاه از طریق فناوری کشت‌بافت» چه زمانی به ذهن شما رسید و چه انگیزه‌ای موجب شد به سمت تولید اختراع بروید؟

رشیدی: جرقه اولیه این کار از آشنایی من با یکی از استادان موفق و برتر در پژوهشکده گیاهان دارویی به نام «دکتر امیررضا زارع کاریزی» که مسئول آزمایشگاه کشت‌بافت پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی بود به ذهنم خطور کرد.

وی در انجام این پروژه با من همکاری کرد که پیش از این موفق به ثبت اختراعاتی در زمینه کشت‌بافت گیاه انغوزه شده بود. از سوی دیگر قصد داشتم یک دانش‌آموخته موفق و متفاوت در مقایسه با افراد دیگر باشم و از تلاش‌هایی که در انجام پایان‌نامه و مقاله به ثبت رسانده بودم، استفاده بهینه ببرم.

اهمیت گیاه دارویی ریواس در ایران غیرقابل انکار است؛ اما متأسفانه در حال انقراض بوده و در زمینه کشت و ریزازدیادی آن تحقیقات خاصی انجام نشده است. تولید سریع و انبوه این گیاه دارویی (ریواس) از طریق کشت‌بافت و برداشت بی‌رویه این محصول موجب کاهش تنوع و باریک شدن پایه ژنتیکی گونه این گیاه شده است.

بهینه‌سازی کشت درون شیشه‌ای گیاه ریواس هم گام مهمی در حفظ تنوع ژنتیکی، امکان تولید متابولیت‌های ثانویه و مهیاسازی بستر مناسب برای انجام تحقیقات آتی به شمار می‌آید و در مجموع به این دلایل، اختراعم را به ثبت رساندم.

آنا: چه اهدافی از اختراع «فرایند القای کالوس در گیاه دارویی ریواس و تولید این گیاه از طریق فناوری کشت‌بافت» دنبال می‌کردید و گیاه دارویی ریواس برای چه مقاصدی سودمند و کارایی و کاربرد دارد؟

رشیدی: ریواس خواص دارویی فراوانی دارد؛ ازجمله تقویت‌کننده معده و کبد، ملین و اشتهاآور، تقویت قلب و اعصاب و برطرف‌کننده جوش، لک و ترمیم جای آنها. ریواس به‌عنوان طعم‌دهنده در غذاها نیز استفاده می‌شود.

گیاه دارویی ریواس دارای ویتامین‌های A، B و C و سدیم، کلسیم، پتاسیم، پروتئین، قند، کربوهیدرات و دارای اسید اگزالیک، اسید گالیک، اسید سینامیک و اسید مالیک بوده و به‌علت برداشت بی‌رویه در طبیعت گونه در حال انقراض محسوب می‌شود، از این رو اهمیت اقتصادی قابل ملاحظه‌ای دارد.

روش‌های تکثیر و ازدیاد گیاه دارویی «ریواس»

کشت‌بافت یک روش پایه‌ای و ابزار محوری بسیار عالی در تکثیر و اصلاح نژاد گونه‌های گیاهی مهم اقتصادی بوده و موقعیت ویژه‌ای ‌را کسب کرده است، از اين رو تكثير گياهان با استفاده از کشت‌بافت راه‌حل كارآمد و مفيد برای غلبه بر مشكلات تكثير گياهان از طريق بذر است.

با استفاده از كشت درون‌شيشه‌ای می‌توان برای توليد انبوه و عاری از آلودگی ریواس در یک دوره زمانی كوتاه اقدام کرد. اکنون بهره‌برداری بی‌رویه از ریواس در مراتع و مناطق رویش گیاه، زمینه تخریب و نابودی آن را فراهم کرده است.

آنا: روش‌های تکثیر و ازدیاد گیاه دارویی «ریواس» به چند طریق انجام می‌شود؟

رشیدی: ازدیاد گیاه ریواس به سه طریق کشت بذر، کشت ریزوم و ریزازدیادی صورت می‌گیرد. يكی از مشكلات عمده در زمینه اهلی كردن گونه‌های وحشی وجود خواب بذر و عدم جوانه‌زنی آن‌هاست.

بذرهای تازه برداشت‌ شده «ریواس» درجات مختلفی از خواب را نشان می‌‌دهند که انجام ارزیابی‌های کیفی، مطالعات فیزیولوژیکی و قوه نامیه بذر را مشکل‏‌ساز می‌کند.

امروزه استفاده از برخی تركيب‌ها به‌عنوان پيش تيمار برای تحريک جوانه‌زنی بذرها، كاهش زمان بين كشت بذر و سبز شدن آن، واداركردن بذرها به همزمانی در سبزشدن و امكان جوانه‌زنی در شرايط نامساعد محيطی ديگر پیشنهاد شده است.

آنا: شما از طریق تکنیک کشت‌بافت به تکثیر «ریواس» روی آوردید؟

رشیدی: بله. به‌دلیل محدودیت آب و هوایی و مناطق رشدی، استفاده از تکنیک کشت‌بافت به‌عنوان روشی مؤثر و کارآمد برای حفظ ذخایر ژنتیکی و تولید دارویی باارزش اقتصادی بالا توصیه می‌شود.

ریزازدیادی ریواس از طریق کشت مریستم امکان‌پذیر است و تکثیر از طریق مریستم موجب شده که گیاهان حاصل عاری از ویروس شوند.

آنا: ریزازدیادی در مفهوم کشت‌بافت چه تعریف و مفهومی دارد؟

رشیدی: ریزازدیادی یکی از روش‌های تکثیر غیرجنسی گیاهان با استفاده از روش کشت‌بافت گیاهی است که در آن، طی مدت زمان کوتاهی تعداد زیادی گیاه تولید می‌شود.

از ریزازدیادی می‌توان برای تکثیر گیاهان تولیدشده در مهندسی ژنتیک یا گیاهان تولیدشده با روش‌های اصلاح سنتی استفاده کرد. از این روش برای تکثیر گیاهانی که بذر کافی تولید نمی‌کنند یا تکثیر غیرجنسی آن‌ها دشوار است (مانند درختان چوبی) نیز استفاده می‌شود.

کاربردی کشت درون شیشه‌ای در تکثیر گیاه ریواس

ریزازدیادی با انتخاب گیاه مورد نظر آغاز، سپس بافت‌های گیاهی در شرایط استریل از گیاه جداشده و بخش‌های بیمار گیاه اعم از برگ‌های آلوده به بیماری‌های ویروسی و قارچی حذف می‌شوند.

این کار برای دستیابی به گیاهانی سالم ضروری است. بخش‌های مختلف گیاه از جمله نوک ساقه، بساک، گلبرگ‌ها، گرده و سایر بافت‌های گیاهی را می‌توانیم برای کشت استفاده کنیم.

آنا: کشت‌بافت چه مزایایی در تکثیر «ریواس» دارد؟

رشیدی: در اصلاح ریواس باید ارقامی اصلاح شوند که از اکسالات پایین و اسیدیته بالایی برخوردار باشند. از مزایای کشت‌بافت، شاخه‌زایی بیشتر گیاهان تولیدی در مقایسه با روش سنتی است؛ بنابراین بهینه‌سازی کشت درون‌شیشه‌ای این گیاه گام مهمی در حفظ تنوع ژنتیکی، امکان تولید متابولیت‌های ثانویه و فراهم‌سازی بستر مناسب برای انجام تحقیقات آتی به‌شمار می‌آید و در نهایت نتایج این تحقیق به‌صورت مستقیم در بخش‌های مختلف تحقیقاتی و تولیدی دارای کاربرد خواهد بود.

آنا: درباره کشت درون‌شیشه‌ای گیاه بیشتر توضیح می‌دهید؟

رشیدی: به‌طور کلی اطلاعات محدودی در ارتباط با کشت درون‌شیشه‌ای گیاه (Rheum ribes) وجود دارد. هدف از این پژوهش رسیدن به مناسب‌ترین غلظت و تنظیم‌کننده رشد برای کالوس‌زایی گیاه Rheum ribes است.

گیاه ریواس یک گیاه دارویی و بومی ایران است که در ارتباط با مباحث بیوتکنولوژیکی (کشت‌بافت، و انتقال ژن و...) آن تحقیقات خاصی در کشور صورت نگرفته است. در روش حاضر برای نخستین‌بار يک روش سريع، ساده و كارآمد برای حفظ تنوع ژنتیکی و امکان تولید متابولیت‌های ثانویه گیاه ریواس در شرايط كشت درون شيشه‌ای ارائه می‌شود.

فناوری کشت‌بافت به‌عنوان یک روش پایه‌ای و ابزار محوری بسیار عالی در تکثیر و اصلاح نژاد گونه‌های گیاهی مهم اقتصادی موقعیت ویژه‌ای ‌را کسب کرده است، از اين رو تكثير گياهان با استفاده از کشت‌بافت راه‌حل كارآمد و مفيد برای غلبه بر مشكلات تكثير گياهان از طريق دانه و قلمه است.

با استفاده از كشت درون‌شيشه‌ای می‌توان نسبت به توليد انبوه و عاری از آلودگی ریواس در یک دوره زمانی كوتاه اقدام کرد و از سوی دیگر حداکثر توليد در مزرعه برابر با حداقل توليد در كشت درون‌شيشه‌ای است.

آنا: در روش كشت درون‌شيشه‌ای سرعت تكثير بالاتر می‌رود، درست است؟

رشیدی: دقیقاً. در كشت درون‌شيشه‌ای سرعت تکثیر ریواس چند برابر بيشتر از روش‌هاي سنتی تكثير است؛ با استفاده از اين روش می‌توان توليد كلون نیز کرد به این معنی که از يک گياه برتر می‌توان هزاران كپی كه كاملاً شبيه به آن و با خصوصیات ژنتیکی یکسان باشند را توليد کرد.

آنا: هزینه تولید چقدر است؟

رشیدی: هزينه‌های توليد در حجم زياد كاهش می‌­‌يابد، از سوی دیگر روش به كار رفته شده در «فرایند القای کالوس در گیاه دارویی ریواس و تولید این گیاه از طریق فناوری کشت‌بافت» اساس و پايه توليد متابوليت‌­های ثانويه گياه در شرايط درون شيشه‌ای يا در بيوراكتور­هاست.

آنا: آیا محصول شما نمونه خارجی دارد؟ اگر جواب مثبت است از چه مزایایی در مقایسه با نمونه خارجی برخوردار است؟

رشیدی: در این زمینه شاید مقاله‌ای به چاپ رسیده باشد؛ اما به‌عنوان ثبت اختراع کاری مرتبط با این محصول صورت نگرفته است.

آنا: بسیار عالی. هزینه ساخت از نمونه اولیه تا محصول چقدر بوده است؟

رشیدی: حدود 3 تا 4 میلیون تومان هرینه ساخت از نمونه اولیه تا محصول بوده است.

آنا: در فرایند «القای کالوس در گیاه دارویی ریواس و تولید این گیاه از طریق فناوری کشت‌بافت»  آیا کمک‌هایی از نهاد، ارگان یا دانشگاه داشتید؟

رشیدی: بله. حمایت‌هایی از سوی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، دانشگاه آزاد اسلامی ابهر و استادانم «دکتر اردشیر قادری»، «دکتر کامران اکبری نوقابی» و «دکتر امیررضا زارع کاریزی» داشتم.

اختراعی که پروسه طولانی را پشت‌سر گذاشت

«دکتر علی اطمینان»، ابوالفضل حاجی‌حیدر و خدیجه سمیعی نیز در فرآینده پروژه کمک حال من بودند.

آنا: محصول مورد نظر اکنون در چه مرحله ای است، آیا به تولید انبوه رسیده یا خواهد رسید؟ برای تولید آن از طرف نهاد یا ارگان خاصی استقبال شده است؟

رشیدی: این اختراع پروسه بسیار دشواری را پشت سرگذاشت، اما متأسفانه برخی فکر می‌کنند که این پروژه آسان بوده و  کشت‌بافت کار راحتی است، درحالی‌که برخلاف این تفکر کار طاقت‌فرسایی است و صبر زیادی می‌طلبد.

واقعاً در این مسیر تلاش زیادی را متحمل شدم و سال‌های زیادی را صرف ثبت این اختراع کردم، ولی در عین حال با پشت سر گذاشتن این مشکلات  به تولید انبوه نرسیده است.

امیدوارم محصول من از طرف نهاد یا ارگان‌هایی مانند دانشگاه، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی یا باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان مورد حمایت قرار گیرد تا در راستای تولید انبوه این محصول مفید گام بردارم و به تجاری‌سازی آن فکر کنم.

انتهای پیام/4078/4062/