ابن‌عِنَبه؛ نسب‌شناس شیعه

 گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب«تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

پیش از ظهور اسلام، عرب‌ها به دو دانش شبه‌تاریخ‌نگاری علاقه فراوانی نشان می‌دادند: یکی انساب و دیگری ایام‌العرب. علاقه عرب پیش از اسلام به این دو، ریشه در ویژگی‌های جامعه قومی و قبیله‌ای آن دوران داشت، اما نیازهای جامعه رو به توسعه اسلامی هم ضرورت بعضی از علوم قدیم را دوچندان می‌کرد؛گرچه کارکرد این علوم، اساساً دچار تغییر شده بود. یکی از این علوم، علم انساب بود که در آن که در آن، بزرگانی چون ابن عِنَبه به شهرت عالمگیری رسیدند.

نسب‌شناسی که نسبش به  حَسنین (ع) می‌رسید

سید جمال‌الدین احمد بن علی حسینی، معروف به «ابن عِنَبه»، مورخ و نسب‌شناس شیعی قرون هشتم و نهم هجری قمری است.

ابن عِنَبه خود اشاره می‌کند که نسبش از طرف پدر به امام حسن(ع) و از طرف مادر به امام حسین(ع) می‌رسد. از این رو، وی را حسنی حسینی نیز گفته‌اند. نیای او عنبه اصغر نام داشت. بدین سبب او را ابن عنبه خواندند.

 وی در حدود سال  748ق در حلّه زاده شد و از همان آغاز جوانی در جرگه شاگردان ابوعبدالله محمد بن معیه دیباجی، نسب‌شناس معروف شیعی درآمد. ابن عنبه نزد او فقه، حساب، ادب، شعر، تاریخ و نسب‌شناسی فرا گرفت و از شاگردان و همراهان خاص او شد. ابن عنبه از کتاب‌ها و استادان بسیاری کسب فیض کرد اما بیشترین بهره علمی را از آثار ابن معیه برد. پس از درگذشت ابن‌معیه، او به اصفهان، هرات، سمرقند و مکه سفر کرد و از نسب‌شناسان بسیاری بهره گرفت.وی در 828ق درگذشت. 

 ابن عِنَبه و سه تحریر از یک کتاب

ابن عنبه تألیفاتی داشته که برخی از آنها باقی مانده است. آثار باقی‌مانده و یا منسوب به ابن عنبه همگی درباره نسب‌شناسی است. مهم‌ترین اثر او در این زمینه عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب است. ابن عنبه این اثر را سه بار تحریر کرد: تحریر نخست آن مفصل و نامنظم بود و آن را به امیر تیمورگورکان تقدیم کرد و از این‌رو به عمدة الطالب تیموری معروف شد.

تحریر دوم، دو سومِ حجم تحریر نخست است و به عمدة الطالب جلالی معروف است و مؤلف آن را برای جلال‌الدین حسن بن علی بن حسن بن محمد حسینی تدوین کرد.

تحریر سوم را برای سلطان شریف محمد  مشعشعی تدوین کرد و در 10 صفر 827 از آن فراغت یافته است. عمدة الطالب جلالی در 1318ق در بمبئی، بار دوم در 1358ق در نجف و بار سوم در 1380ق در همان‌جا و به کوشش محمدحسن آل‌طالقانی چاپ شد.

آثار باقی‌مانده و یا منسوب به ابن عِنَبه همگی درباره نسب‌شناسی است

کتاب دیگر ابن عنبه، الفصول الفخریة فی اصول البریة است که آن را به زبان فارسی و برای فخرالدین حسن بن شمس‌الدین محمد، از نوادگان امام زین‌العابدین(ع) که از عالمان سبزوار بود، نوشت. این کتاب در 1346 به کوشش جلال‌الدین حسینی محدث ارموی در تهران به چاپ رسید.

این کتاب در تبار آدم تا نوح و سپس گسترش فرزندان نوح و نیز در نیاکان پیامبر(ص) تا ابوطالب است. شباهت فراوان این این کتاب به کتاب عمدة‌الطالب جلالی چنان است که برخی گفته‌اند کتاب الفصول ترجمه عمدة‌الطالب است.

انتهای پیام/4104/