اولویت دانشگاه‌های کشور؛ دانشجوی شهریه‌پرداز یا اقتصاد دانش‌بنیان/ طعم خوش بودجه دولتی زیر زبان دانشگاه‌ها

گروه دانشگاه خبرگزاری آنا - پروین طالبیان: دانشگاه‌های دولتی ایران با دو روش اداره می‌شوند؛ بودجه دولتی و درآمدهای اختصاصی. دولت سالانه ضمن اختصاص بودجه‌ای را به دانشگاه‌ها به آنها اجازه می‌دهد تا به میزان 30 درصد بودجه مصوب مجلس، درآمد اختصاصی داشته باشند و براساس قانون بودجه همان سال آن درآمد را هزینه کنند.

براساس اعلام دکتر محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت بودجه سال جاری دانشگاه‌ها 7 هزار و 300 میلیارد تومان است که با در نظر گرفتن این رقم، مراکز آموزش عالی می‌توانند حداکثر تا 30 درصد این عدد، یعنی حدود 3 هزار میلیارد تومان، درآمد کسب کنند.

درآمد دانشگاه‌ها از دانشجوی شهریه‌پرداز

دانشگاه‌ها از طرق مختلف نظیر آموزش پولی، پژوهش و اقتصاد دانش‌بنیان درآمد کسب کنند. به نظر می‌رسد در دسترس‌ترین و آسان‌ترین درآمد دانشگاه‌های ایران آموزش‌های پولی است. آن‌چنان‌که دکتر معتمدی رئیس دانشگاه امیرکبیر می‌گوید: 55 درصد درآمد اختصاصی ما از آموزش‌های مبتنی بر شهریه‌ است و 40 درصد براساس پژوهش محقق می‌شود.

رئیس دانشگاه امیرکبیر بر این باور است برای اینکه بتوانیم ایستادن رو پای خودمان بایستیم باید زمان بیشتری سپری کنیم. اقتصاد دانش‌بنیان محلی است که می‌تواند درآمد خوبی برای ما به ارمغان آورد ولی درحال حاضر ما در مرحله پیش درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان قرا داریم و رویکردمان این است که فعلا فقط از آنها حمایت کنیم تا بعدها به مرحله درآمدزایی برسیم.

اقتصاد دانش‌بنیان اولویت مهم برنامه توسعه‌ای کشور

براساس برنامه ششم توسعه اقتصادی کشور دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی که قدمت بیش از 10 سال دارند، موظفند از طریق ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان بین 10 تا 12 درصد و سایر دانشگاه‌ها باید 7 درصد از این محل درآمد کسب کنند.

دکتر سبحان‌الهی رئیس دانشگاه خوارزمی در این زمینه به خبرنگار آنا می‌گوید: ما در توسعه اقتصاد دانش بنیان در ابتدای راه هستیم و بیشتر درآمد ما از طریق آموزش‌های شهریه‌محور است. او همچنین اعلام کرد که درآمدهای جزئی هم از طریق قرارداد با وزارتخانه‌ها و نهادها داریم که درآمدشان صرف فعالان همان قرارداد می‌شود.

در این میان دکتر محمدعلی‌ اکبری رئیس دانشگاه ایلام به عنوان یک دانشگاه دور از مرکز نه درآمدهای شهریه‌ای را کافی می‌داند و نه درآمدهای دانش‌بنیان را. او می‌گوید دانشگاه ایلام نسبت به دانشگاه‌های اول کشور کوچکتر است و نمی‌تواند دانشجوی شهریه‌پرداز جذب کند. او همچنین ادامه می‌دهد که درآمدهای دانشگاه آنقدر کم است که نمی‌توان در پژوهش فعال بود و از طریق توسعه پژوهش و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان سود مالی به دست آورد.

با اینکه دولت‌ها قصد دارند که دانشگاه‌ها را به سمت استقلال مالی سوق داده و وابستگی آنها را به بودجه خود کاهش دهند ولی با گذشت بیش از سی‌سال وابستگی دانشگاه‌ها به بودجه دولتی همچنان به قوت خود باقی است. در این زمینه شاید بهتر باشد مدل اداره دانشگاه‌ها در سایر کشور‌ها نیز بررسی شود شاید از این طریق بتوان به راهکاری کاربردی رسید. بررسی دانشگاه‌های جهان نشان می‌دهد که این دانشگاه‌ها خیلی پیش از این‌ها به سمت استقلال مالی از دولت‌ها رفته‌اند.

مدل درآمدزایی دانشگاه‌های جهان

در یک تحقیق مشخص شد که دانشگاه‌های اروپا برای درآمدزایی از سازو کارهای ایجاد پارک‌های علم و فن‌آوری تا 70 درصد، یادگیری مستمر تا 65 درصد، درآمد از خیریه‌ها و هدایا 64 درصد، کمپین آموزشی برا ی کارکنان و کارمندان 58 درصد، ایجاد شرکت‌های آموزشی و تحقیقاتی 55 درصد، ایجاد بسترهای لازم برای رشد 49 درصد، مکانیسم پاداش‌دهی داخلی برای سطوح مختلف پرسنل 34.1 درصد، مکانیسم پاداش‌دهی داخلی برای استعداد‌های فکری 29 درصد، ورود به بازار کسب و کار 28 استفاده می‌کنند.

در این میان نتیجه تحقیقات دیگر از سایر دانشگاه‌های جهان نظیر آمریکا با دانشگاه‌های اروپا متفاوت است. این تحقیقات مشخص می‌کند که درآمد حاصل از شهریه در دانشگاه های آمریکا بیشتر مورد توجه است. به طوری که دانشگاه هاروارد در یک گزارش مالی، منابع درآمدی خود را موقوفات، شهریه‌ها و تحقیقات دانشجویان، حامیان مالی و هدایا ذکر کرده است.

دانشگاه استنفورد دیگر دانشگاه بزرگ آمریکا، منابع درآمدی حاصل از دانشجویان را 14 درصد، سرمایه‌گذاری 22 درصد، تحقیقات 37 درصد، خدمات درمانی 9 درصد، هدایا 5 درصد، درآمد‌های آزاد 2 درصد، خدمات ویژه و سایر منابع 11 درصد اعلام کرده است.

نبود زیرساخت‌های لازم برای رسیدن به درآمدهای پایدار از طریق علم

دکتر هوشنگ طالبی رئیس دانشگاه اصفهان معتقد است که هنوز زیرساخت‌ها فراهم نیست تا بتوانیم از علم ثروت کسب کنیم، باید برنامه‌های درسی در مقاطع مختلف تحصیلی تغییر کند.

رئیس دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار آنا تاکید می‌کند که قبل از تغییر برنامه‌های درسی باید دانش‌آموزان را به گونه‌ای تربیت کنیم که یاد بگیرند چگونه فعالانه عمل کنند. همچنین باید نوع تدریس اعضای هیات علمی تغییر کند، باید طرز فکر اعضای هیات علمی را تغییر دهیم که چه رسالتی دارند و به معنای واقعی باید به سمت دانشگاه نسل سوم و دانشگاه کارآفرین حرکت کنیم.

در تعاریف مختلف خصوصیت دانشگاه نسل سوم و کارآفرین این است که آموزش و اشتغال در کنار هم ایجاد شود. براساس برنامه ششم توسعه همه شرکتهای دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی و شرکت‌های وابسته و تابعه به استثنای صندوق‌های بیمه و بازنشستگی موظفند برای حمایت از پژوهش‌های مسأله‌محور و تجاری‌سازی پژوهش و نوآوری، در اجرای سیاست‌های کلی برنامه معادل حداقل سه درصد از سود قابل تقسیم سال قبل خود را برای مصرف در امور تحقیقاتی و توسعه فناوری در بودجه سالانه منظور کنند.

تکالیف برنامه ششم توسعه برای دولت در حمایت از اقتصاد دانش‌بنیان

دولت در برنامه ششم توسعه مجاز شده است برای پیشتازی در اقتصاد دانش‌بنیان و افزایش تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، برای توسعه و انتشار فناوری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نسبت به حمایت مالی از پژوهش‌های تقاضامحور مشترک با دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری و حوزه‌های علمیه در موارد ناظر به حل مشکلات کشور، مشروط به اینکه حداقل 51 درصد از هزینه‌های آن را کارفرما و یا بهره‌بردار تأمین و تعهد کرده باشد، اقدام کنند.

براساس بندی دیگر در قانون برنامه ششم توسعه، دستگاه‌های اجرایی برای گسترش بهره‌وری دانش‌بنیان، ارتقا سطح فناوری در شرکت‌های ایرانی تمهیدات لازم را برای تسهیل مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور و فعالان اقتصادی کشور در زنجیره تولید بین‌المللی فراهم آورند. سازمان‌ها مکلفند طرح «ارتقای مشارکت فعالان اقتصادی در زنجیره تولید بین‌المللی» را حداکثر تا پایان سال اول برنامه تدوین و پس از تصویب هیأت وزیران، عملیاتی کند.

این بندها از قانون برنامه ششم توسعه بیانگر این است که قوانین راهگشا برای رسیدن به هدف متعالی استقلال دانشگاه‌ها درنظر گرفته شده است اما از آنجایی‌که سابقه خوبی در اجرای قانون در کشورمان به چشم نمی‌خورد به نظر نمی‌رسد که این قوانین هم نتایج مورد انتظار را به‌ بار آورد.

بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند لازمه رسیدن به اقتصاد دانش‌بینان موفق و پرسود انجام پژوهش‌‌های کاربردی است. در برنامه پنج‌ساله توسعه یعنی قبل از این برنامه پیش‌رو قرار بود که سهم پژوهش دانشگاه‌ها از تولید ناخالص ملی از نیم درصد به 1 درصد برسد. نه تنها تا پایان برنامه 1 درصد محقق نشد بلکه سهم پژوهش همچنان در نیم درصد باقی ماند.

درآمد پژوهشی که از برنامه پنجم توسعه محقق نشد

دکتر وحید احمدی معاون سابق پژوهش و فناوری وزارت علوم پیش از این به آنا گفته بود که دولت در بودجه سال 96 در جدول 14 حدود هفت هزار میلیارد تومان به بودجه پژوهشی کشور افزوده بود و با این وجود بودجه پژوهشی ثابتی که هر ساله به دانشگاه‌ها اختصاص می‌یافت یعنی حدود 16 هزار میلیارد تومان به بودجه پژوهشی تزریق می‌شد. متاسفانه با حذف این جدول ازسوی این اتفاق دیگر نیفتاد. به گفته او؛ بر اساس جدول 14 از جمع اعتبار دستگاه‌ها کم می‌شد و به پژوهش اختصاص می‌یافت، ولی اینگونه نشد، شاید نگرانی این بود که محقق نشود، اما ما می‌توانستیم ابزارهایی قرار دهیم که اجرایی شود، با ابقا جدول 14 بودجه پژوهشی به یک درصد برنامه پنجم توسعه می‌رسید.

حال با سوابقی همچون عمل نشدن به قانون و عدم اختصاص بودجه پژوهشی مناسب به مراکز علمی کشور مشخص نیست که در پایان برنامه ششم توسعه یعنی در 1400 ما به اهداف در نظر گرفته خواهیم رسید یا نه؟ و می‌توانیم بدون اینکه بودجه مناسبی برای پژوهش‌های کاربردی باشد به نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان برسیم؟ شاید یکی از ضعف‌‌های این موضوع را باید در این دید که قوانینی وضع شده هیچ الزام یا مجازاتی برای عمل نکردن به قانون وجود ندارد تا این اطمینان باشد که آنچه وضع شده نتیجه خواهد داد.

آنچه که از اهمیت برخوردار است، نحوه اداره کردن دانشگا‌ه‌هاست، اینگونه که دولت تصمیم گرفته می‌خواهد دانشگاه‌ها به سمت استقلال درآمدی بروند و دانشگاه‌ها هم باید برای افزایش درآمدها به سمت درآمدهای پایدار بروند. پذیرش دانشجویان در کشور روبه افول است از این رو نمی‌توان به درآمد شهریه‌ای دلخوش کرد، دانشگاه‌هایی که منحصرا از طریق درآمد شهریه اداره می‌شوند امروز با مشکل مواجه شده‌اند، بنابراین دانشگاه‌ها باید به سمت درآمدهای پایدار یعنی همان اقتصاد دانش‌بنیان و حل مشکلات کشور از طریق علم حرکت کنند. اینگونه می‌توان امیدوار بود که دانشگاه‌ها روزی به استقلال درآمدی برسند.