سردیس‌های فردوسی، از میدان فردوسی تهران تا جایگزین لنین در دوشنبه تاجیکستان

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر و ادیب ایران (319 هجری خورشیدی – 401 هجری خورشیدی) را می‌توان یکی از بزرگترین حماسه‌سرایان جهان خواند که «شاهنامه» همواره از سوی ایرانیان و غیرایرانیان، مورد تحسین قرار داشته است. فردوسی توانست با منظور کردن داستان شاهان (بر اساس شاهنامه ابومنصوری) اثری را خلق کند که بعد از گذشت نزدیک به هزار سال، همچنان به عنوان یکی از مفاخر فرهنگی و تاریخی ایران و ایرانیان، مورد استناد قرار می‌گیرد.

اما با تمام این اوصاف «شاهنامه» فردوسی، تنها یک اثر ادبی و هنری نیست! او به گفته خود در سرایش این اثر سترگ، هدف دیگری را نیز دنبال می‌کرد. آنچنانکه سرود: «پی افکندم از نظم، کاخی بلند/ که از باد و باران نیابد گزند». او بیت‌به‌بیت شاهنامه را مبتنی بر زبان و ادبیات فارسی سروده و این اتفاق، در زمانه‌ای که خلفای عرب در ایران حکومت داشتند و بیم از تغییر زبان ایرانیان به عربی وجود داشت، حکم نجات زبان و ادبیات فارسی را داشت.

زبان، در همه‌جای دنیا و نزد اقوام و ملیت‌های مختلف جهان، یک شاخصه‌ هویتی است؛ آنچنانکه حتی گاهی زبان‌ها، جغرافیای وسیع‌تری را از مرزهای جغرافیایی ارزی در جهان تشکیل می‌دهند و چند کشور با اتکا به زبان مشترک، در یک محدوده زبانی قرار می‌گیرند. بنابراین طبیعی است که زبان فارسی برای ما ایرانیان، یک شاخصه هویتی مهم تلقی شود و به همین دلیل، فردوسی را به عنوان نماد زبان فارسی انتخاب کرده‌ایم؛ نمادی که ساخت تندیس‌ها و سردیس‌ها به آن، تجسم بیشتری داده است.

ساخت مجسمه (تندیس و سردیس) فردوسی در ایران، پیشینه جالب توجهی دارد اما آن طور که گفته می‌شود، نخستین مجسمه از فردوسی، از سوی مجسمه‌ساز فرانسوی با نام لرنزی در سال 1313 ساخته شده است که داستان جالبی دارد. و در ادامه شاهد ساخت مجسمه‌های متعددی از این چهره جهانی بوده‌ایم؛ مجسمه‌هایی در ایران و سایر کشورها:

در داخل کشور

1- باغ نگارستان

مجسمه فردوسی باغ نگارستان در میدان بهارستان تهران، ساخته لرنزی، استاد مجسمه‌ساز مشهور فرانسوی است. در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، پیش از برگزاری کنگره بین‌المللی فردوسی، حدود ۴۱۰ دانشجوی ایرانی مقیم فرانسه هر کدام مبلغی در حدود ۲۰ تا ۱۰۰ فرانک پیشکش کردند و مبلغ پانزده هزار فرانک گردآوری کردند و از لرنزی خواستند تا تندیس فردوسی را بسازد. با وجود کم بودن مبلغ اما لرنزی پس از آگاهی از نیت دانشجویان مسوولیت ساخت این تندیس را پذیرفت. «ابراهیم چهرآزی»، متخصص اعصاب و روان و نماینده دانشجویان که قصد داشت به هر صورت در کنگره بین‌المللی فردوسی همکاری نماید به درخواست لرنزی، تندیس‌ساز، شعرهای شاهنامه فردوسی را برای او خواند تا این استاد بتواند با الهام از اشعار حماسی فردوسی، تصویری از چهره او را طراحی کند. چهره این مجسمه متفاوت از چهره فردوسی در دیگر تندیسهای ساخته شده در ایران به وسیله استادانی هم‌چون ابوالحسن صدیقی است که علت آن برداشت استاد تندیس‌ساز فرانسوی از فردوسی است. این تندیس در محوطه باغ نگارستان نصب شد. باستانی پاریزی نیز در کتاب «شاهنامه آخرش خوش است» از صفحه ۳۵۶ تا ۳۸۰ فهرست اسامی آن ۴۱۰ دانشجو را به همراه شرح چگونگی همکاری هر یک در ساخت آن تندیس، آورده‌است. محوطه اطراف تندیس فردوسی به گل‌گشت فردوسی مشهور بوده است.

2- دانشکده ادبیات دانشگاه تهران

این تندیس به وسیله پارسیان هند به ایران پیشکش شد که در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب شد و تا پیش از نصب تندیس جدید فردوسی ساخته ابوالحسن صدیقی در این میدان قرار داشت. اما پس از نصب تندیس ابوالحسن صدیقی در این میدان در سال ۱۳۳۸، آن تندیس به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران جا به جا شد و هنوز نیز در آن‌جا قرار دارد.

3- میدان فردوسی تهران

تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع سه متر که به وسیله ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۳۸ ساخته شد و کار نصب آن در میدان فردوسی تهران را فرزندش، فریدون صدیقی انجام داد. این تندیس در ۱۷ خرداد ۱۳۳۸ طی مراسمی در میدان نصب شد. این تندیس در دوران پس از ساخت دچار آسیبهای فراوان شده است که می‌توان به موارد زیر اشاره داشت: شکسته شدن انگشت تندیس فردوسی در نتیجه آویزان کردن پوستر و سپس چسباندن آن با چسب بدون رعایت تکنیکهای فنی و علمی مرمت، هم‌چنین ترک برداشتن این تندیس در نتیجه گرمایش و سرمایش، پوشاندن آن با لایه کنیتکس و رنگ کردن آن.

4- آرامگاه فردوسی

تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع ۱۸۵ سانتی‌متر ساخته ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۴۸ که در آرامگاه فردوسی واقع در شهر توس نصب شده‌است.

5- دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی

تندیسی از جنس بتن مسلح به ارتفاع دو متر و ۲۰ سانتی‌متر و قاعده یک متر که طی سه ماه به وسیله علی رجبی‌مقدم با الهام از تندیس فردوسی در آرامگاه وی در توس ساخته شده‌است. این تندیس با پشتیبانی موسسه فرهنگی هنری فرهنگ‌سرای فردوسی در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۸۵ در محوطه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نصب شده است.

6- ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران

تندیسی از جنس برنز به ارتفاع هفت و نیم متر ساخته رضا امیر یاراحمدی که در محل ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران، نصب شده‌است. این تندیس از نظر اندازه بزرگترین تندیس ساخته شده از فردوسی می‌باشد. پیشنهاد ساخت این تندیس را رضا امیر یاراحمدی، سازنده این تندیس به مسوولان داده‌است و علت برگزیدن تندیس فردوسی به عنوان نماد کتابخانه ملی ایران به دلیل اهمیت این شاعر حماسه‌سرای ایرانی در پاسداشت زبان فارسی از آلایش به زبانهای دیگر بوده‌است.

7- ساختمان قدیم کتابخانه ملی ایران

تندیسی ساخته ابوالحسن صدیقی که به کتابخانه ملی ایران پیشکش نموده بود و در گذشته در تالار ورودی کتابخانه (ساختمان قدیم) در خیابان سی تیر قرار داشت. با جابه‌جایی ساختمان ظاهراً به تاقچه‌ای در پشت قفسه‌ها منتقل شده و دیگر در تالار ورودی جای ندارد.

8- کاخ نیاوران

تندیسی ساخته علی قهاری کرمانی که در محوطه کاخ نیاوران تهران قرار دارد.

9- اهواز، ایران

تندیسی سه متری از سنگ مرمر یکپارچه به وزن هفت تن به دست عبدالعلی قسّامی ساخته شده است که وضعیت خرید آن به وسیله شهرداری اهواز هنوز مشخص نیست و به همین روی تا کنون در جایی نصب نشده است.

10- بجنورد٬ ایران

تندیسی از فردوسی در میدان فردوسی این شهر وجود دارد. میدان فردوسی در راستای خیابان فردوسی است که در دوطرف این خیابان نقاشی های مربوط به داستان های شاهنامه کشیده شده است.

آن‌سوی مرزها

1- پاریس، فرانسه

تندیسی از فردوسی به اندازه یک متر و هفتاد و پنج سانتی‌متر بر سر در ساختمانی قدیمی در شهر پاریس نصب شده است. این ساختمان قدیمی که تندیس و سردیس بسیاری از مفاخر ایران را در خود جای داده است، اکنون به عنوان ساختمان اصلی سفارت ایران در فرانسه به وسیله کشور ایران خریداری شده است.

2- مقر یونسکو، پاریس فرانسه

بنا بر توافق و پی‌گیری‌های بنیاد فردوسی با نمایندگی ایران در یونسکو قرار بود دو تندیس از فردوسی و پور سینا در محوطه یونسکو در پاریس نصب شوند. طراحی دو تندیس را قرار بود اسفندیار ایمان زاده انجام دهد اما این تندیسها به دلیل کمبود اعتبار مالی با آن‌که طراحی و ماکت اولیه‌اش ساخته شده، هنوز نصب نشده است.

3- رم، ایتالیا

تندیسی از جنس سنگ مرمر ساخته ابوالحسن صدیقی که در سال ۱۹۵۸ طی یک مراسم رسمی در پارک ویلا بورگزه (Villa borghese) در شهر رم ایتالیا نصب شده‌است.

4- فریش هافن، آلمان

تندیسی که با رایزنی بنیاد فردوسی و با هماهنگی شهرداری شهر فریش هافن آلمان قرار بود در میدانی که به نام فردوسی نامگذاری شده نصب شود. اگرچه گمانه‌زنی‌های کارشناسی به وسیله بنیاد فردوسی برای ساخت این تندیس انجام شد اما به دلیل کمبود اعتبار مالی تا کنون این تندیس ساخته نشده است.

5- دوشنبه، تاجیکستان

تندیسی از فردوسی در شهر دوشنبه تاجیکستان وجود دارد که تاجیکها پس از فروپاشی شوروی آن را جایگزین تندیس لنین کرده‌اند.

6- سردیس فردوسی در موزه شهر سارایوو - بوسنی

به کوشش بنیاد فردوسی و به وسیله افشین اسفندیاری، عضو امنای بنیاد فردوسی و هنرمند برجسته ایرانی، سه تندیس از فردوسی در اندازه دو و نیم متر با پایه، ساخته شده است. این هنرمند تندیس‌ساز ایرانی در مدت شش ماه با ابداع روشی نوین برای تندیس‌سازی از مهر ماه ۱۳۸۹ تا فروردین ۱۳۹۰ با پشتیبانی مالی و رایزنی‌های بنیاد فردوسی توانسته است، سه تندیس از فردوسی و دو تندیس از خیام و رودکی را برای بزرگداشت هزاره سرایش شاهنامه بسازد.

***

امروزه تعداد مجسمه‌هایی که از حکیم توس ابوالقاسم فردوسی ساخته و در شهرهای مختلف نصب می‌شود، در حال افزایش است. از جمله مواردی که در خارج از مرزهای ایران، این اتفاق رخ داده می‌توان به نصب سردیسی از فردوسی در کشور فنلاند اشاره کرد که در آستانه دوازدهمین بزرگداشت حکیم فردوسی و همزمان با جشن یکصدمین سالگرد استقلال فنلاند، سردیس فردوسی ساخته استاد افشین اسفندیاری در آیینی با همکاری سفارت ایران در فنلاند، بنیاد فردوسی و موسسه فردوسی توسی در بخش آسیا و آفریقای دانشگاه هلسینکی فنلاند نصب شد.

توجه غیرایرانیان به اهمیت فردوسی و نقش تاریخی او با خلق «شاهنامه» بیانگر این است که فردوسی می‌تواند نماد ایده‌آلی از ایران به عنوان یک کشور فرهنگی در سراسر جهان باشد و پرداختن مضاعف بر این نماد، بیشتر از قبل نام فرهنگ ایرانی و زبان فارسی را در جهان متعالی می‌کند.