جایگاه حق سرگرمی از نگاه اسلام

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، سرگرمی از نیاز‌های طبیعی بشر امروز است، موضوعی که همواره در طول تاریخ با انسان همراه بوده است و در قرن اخیر بیشتر از همیشه در مرکز توجه جوامع مختلف بوده است.

در عصر حاضر نحوه گذران اوقات فراغت به مقوله‌ای اساسی و شاخصی برای توسعه‌یافتگی تبدیل شده، به گونه‌ای که پر کردن اوقات فراغت افراد از دغدغه‌های اصلی حکومت‌ها است.

در جامعه ایرانی نیز از سال ۱۳۴۰ سرگرمی‌ها مورد توجه جامعه‌شناسان قرار گرفت. رادیو و تلویزیون، مؤسسه مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران و دانشکده‌های معماری و شهرسازی به این مهم پرداختند.

سید عبدالله میرخندان (دانش‌آموخته حوزه علمیه قم) در پژوهشی با عنوان «جایگاه حق سرگرمی در منظومه حقوق اخلاقی انسان از نگاه اسلام» به جایگاه حق سرگرمی در منظومه حقوق اخلاقی انسان، منطبق بر دیدگاه‌های اسلامی پرداخته است.

* اهمیت و ضرورت سرگرمی در ایران

از نظر این پژوهشگر برخی از شرایط اجتماعی ایران که توجه به اهمیت و ضرورت سرگرمی را بیشتر می‌نمایاند عبارت‌اند از:

۱-    فراوانی تعطیلات و اوقات فراغت (ملی، مذهبی، انقلابی، شغلی، موسمی، پایان هفته)
۲-    روند رو به رشد شهرنشینی و از دست رفتن بسیاری از فعالیت‌ها و اشتغال‌های سنتی؛
۳-    جمعیت بالای جوان کشور که دارای اوقات فراغت هستند و نیاز طبیعی بیشتری نیز به اقتضای موقعیت سنی، به مقوله تفریح و سرگرمی دارند.
۴-    بیکاری‌های آشکار و پنهان و خستگی‌های عارضی آن که خود، اشتیاق و احساس نیاز به تفریح را شدت می‌بخشد.
۵-    ضعف تحرک و پویایی در عرصه‌های کاری، غلبه روحیه کارمندی، ضعف وجدان کاری، بازده نزولی به دلیل تراکم نیروی انسانی در محیط‌های اشتغال، اشتیاق فراوان بیهوده‌گذرانی و تن‌آسایی، ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارتی مؤثر در کاریابی خلاق؛
۶-    نبود درک درست توده‌ای از اوقات فراغت و یکسان پنداشتن آن با تفریح، بیکاری و استراحت و درنتیجه، بهره نبردن به طور مناسب و خلّاق از این فرصت‌ها؛
۷-    ضعف برنامه‌ریزی همه‌جانبه نهاد‌ها و سازمان‌های مسئول و آشفته‌کاری‌های آشکار؛
۸-    کمبود امکانات فراغتی مورد استفاده برای عموم و توزیع نامناسب حداقل‌های موجود؛
۹-    بالا بودن هزینه برخی خدمات تفریحی، به دلیل ورود بخش خصوصی و ضعف توان مالی بیشتر مردم؛
۱۰-    عرضه‌محور بودن خدمات فراغتی موجود، به جای تقاضامحوری و توجه به نیاز‌های متنوع مردم.

*حق سرگرمی در منظومه حقوق اخلاقی انسان

از نظر میرخندان در همین راستا پی بردن به جایگاه حق سرگرمی در منظومه حقوق اخلاقی انسان که منطبق بر دیدگاه‌های اسلامی باشد امری است که اهمیت بسزایی برخوردار است تا جامعه ایرانی و بلکه سایر جوامع اسلامی بتوانند چالش‌های پیش آمده در این عرصه را به خوبی حل کنند.

این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در پی روشن ساختن این جایگاه است و میرخندان علاوه بر توصیف آنچه هست به تشریح و تبیین، دلایل، چگونه بودن و چرایی این جایگاه و ابعاد آن پرداخته است.

* سرگرمی به چه معنا است؟

این پژوهشگر به همین منظور ابتدا به این موضوع می‌پردازد که سرگرمی به چه معنا است؟ حق اخلاقی چیست؟ و اینکه آیا اساساً حق سرگرمی برای انسان وجود دارد؟ بر فرض وجود چنین حقی در کجای منظومه حقوق انسان قرار دارد؟ آیا جزء حقوق اساسی و اولی اوست یا اینکه از جمله حقوق ثانوی و غیرضروری محسوب می‌شود؟

میرخندان در پاسخ به این سؤال که سرگرمی به چه معنا است؟ به این نتیجه رسیده که:

سرگرمی حالتی نفسانی و نوعی گذران اوقات فراغت است که گاه به خودی خود و فارغ از دیگر امور زندگی ارزش دارد و به صورت اختیاری (فعالانه یا منفعلانه) و به قصد اموری، چون ایجاد تفریح، تنوع، استراحت و شکوفایی فردی و اجتماعی صورت می‌پذیرد.

از نظر این پژوهشگر در این تعریف به این نکات توجه شده است:

سرگرمی امری است که هم جنبه ذهنی (حالت نفسانی) و هم جنبه خارجی (گذران اوقات فراغت) دارد.
فعالیت فراغتی اعم از سرگرمی است؛ چراکه سرگرمی تنها یک نوع از شیوه‌های گذران اوقات فراغت است.
سرگرمی می‌تواند هدف دیگر امور زندگی از جمله کار باشد و گاه ارزش ذاتی دارد.

از نظر میرخندان مشغول شدن به سرگرمی‌ها با اختیار و اراده فرد، گاه به صورت فعال و گاه به صورت منفعل صورت می‌پذیرد. منظور از سرگرمی فعالانه آن سرگرمی است که از خشنود کردن امیال انسان حاصل می‌شود و در مقابل منظور از سرگرمی منفعلانه آن سرگرمی است فرد با رهایی از رنج‌های جسم و روان سرگرم می‌شود.

میرخندان در پاسخ به این سؤال که حق اخلاقی چیست؟ و اینکه آیا اساساً حق سرگرمی برای انسان وجود دارد، می‌نویسد: به نظر می‌رسد آنچه انسان از منظر عقل و شرع، شایسته بهره‌مندی از آن است (بعد ارزش شناختی حقیقت) حق اخلاقی وی محسوب می‌شود و حق سرگرمی برای انسان از منظر اخلاق اسلامی وجود دارد.

*علت وجود حق سرگرمی برای انسان

از نظر میرخندان می‌توان برای علت وجود حق سرگرمی برای انسان دو دلیل اقامه کرد:

دلیل اول، دلیل وجدانی است. هر کس به وجدان خود مراجعه کند سلب سرگرمی‌های مشروع و قانونی را ظلم بر خود می‌یابد؛ البته ممکن است نظریه‌پردازان در این زمینه نظرات متفاوتی ارائه کنند؛ نگارنده بر اساس دیدگاه حکمای اسلامی که عدل و ظلم را دارای حسن و قبح ذاتی می‌دانند معتقد است به شهادت وجدان، سلب سرگرمی و تفریح از انسان ظلم محسوب می‌شود.

دلیل دوم این است که شرع نیز علاوه بر دلیل وجدانی بر این حق انسانی تأکید کرده است که نمونه آن تقسیم اوقات روزانه در روایات به چند بخش است که یکی از این اوقات مربوط به لذت‌های حلال از جمله سرگرمی‌هاست. (ابن شعبه حرانی، ۱۴۰۴، ص ۴۰۹-۴۱۰) در این روایت به فعالیت فراغتی در کنار کار و عبادت توصیه شده است که از این تقسیم‌بندی فهمیده می‌شود فعالیت فراغتی هم عرض این امور و دارای ارزش مستقل در سبک زندگی اسلامی است.

میرخندان در جواب این سؤال که حق سرگرمی در کجای منظومه حقوق انسان قرار دارد و آیا جزء حقوق اساسی و اولی اوست یا اینکه از جمله حقوق ثانوی و غیرضروری محسوب می‌شود؟ به این نتیجه می‌رسد که سرگرمی مطلوب از منظر دینی حقی فطری است و در زمان صدر اسلام نیز سیره عقلائی مبنی بر وجود حق سرگرمی برای انسان وجود داشته و اسلام آن را تأیید کرده است. به عنوان نمونه روایتی نماز شب را از جمله سرگرمی‌های مؤمن برمی‌شمرد.