امید و امکان‌های تولید آن در کشور

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «واکاوی موضوع امید و امکان‌های تولید آن توسط مجلس شورای اسلامی» آورده است که در نگاه جامعه‌شناسی، امید اجتماعی زمانی به وجود می‌اید که ساختار‌های اجتماعی مسیر‌های متعددی را برای رسیدن به اهداف شهروندان فراهم آورد. اما اگر این مسیر‌ها محدود یا خارج از دسترس باشند، احتمال سرخوردگی و ناامیدی شهروند افزایش می‌یابد.

«رونالد آرنسون» مفهوم امید اجتماعی را مبنا و شالوده اراده اجتماعی و اقدام سیاسی می‌داند. کوشش‌های جمعی برای دستیابی به اهداف عملی اجتماعی باعث خلق شیوه‌های جدید تفکر، تجربه، درک و اقدام می‌شود. امید اجتماعی زمانی متولد می‌شود که افراد با یک هدف خاص، در کنار هم قرار گیرند. 

* تولید امید اجتماعی به عنوان یک ضرورت

این گزارش مطرح می‌کند که رویکرد اجتماعی، مقوله امید را در متن وسیع‌تر اجتماعی قرار می‌دهد. امید اجتماعی آن چیزی است که در معرفت و آگاهی جمعی کنشگران ساری و جاری است و باید تعامل کنشگر و نظام اجتماعی واکاوی شود. امید اجتماعی یک پروژه واقع‌گرایانه است که به بهبود و به‌سازی شرایط اجتماعی کمک می‌کند.

امید اجتماعی ابزار مفهومی است که نشان‌می‌دهد چگونه می‌توان از وضع کنونی، به شیوه‌ای مسالمت‌جویانه، به آینده بهتری رسید. اگر این احساس اجتماعی، واقع‌گرایانه نباشد، با آرزو، خوش‌خیالی، و خوش‌بینی مواجه هستیم نه امید اجتماعی. 

این گزارش ادامه می‌دهد که امید اجتماعی، به‌معنای وجود امکان‌های مختلف برای پیگیری اهداف توسط شهروندان است. در این چارچوب، مهم‌ترین اقدام مجلس شورای اسلامی برای امید آفرینی، «گشودن امکان» است. زمانی که مجلس شورای اسلامی راه‌های گوناگون و مختلفی برای شهروندان تدارک ببیند که با رفع موانع و تسهیل‌گری به‌منظور کنشگری فعال، برای بهبود زندگی اجتماعی خود تلاش کنند، به ارتقای امید اجتماعی کمک کرده است. 

* تاکید بر نقش مردم به‌عنوان «شریک سیاست‌گذاری» 

این گزارش مطرح می‌کند که برای افزایش امید اجتماعی، مهم است که مجلس نسبت به طرح‌ها و پیام‌هایی که از سوی مردم ارسال می‌شود نفوذناپذیر نباشد؛ بلکه فعالانه آنها را دریافت کند و در دستور کار قرار دهد.

به‌عبارت دیگر مردم بتوانند از روش‌های گوناگون، اهداف خود را در صحن مجلس پیگیری کنند. پارلمانی که نقش مردم را به‌عنوان «شریک سیاست‌گذاری» در نظر می‌گیرد و آنها را در فرایند قانون‌گذاری مشارکت می‌دهند امیدآفرین است. 

این گزارش در ادامه ابزار‌هایی را بررسی کرده که در اختیار مجلس است و با عملیاتی کردن آنها امید اجتماعی افزایش می‌یابد؛ و توی مردمی قانون یا همه‌پرسی ملغاکننده: به این معنا که مردم اجازه داشته‌باشند با یک «قانون جدیداً تصویب‌شده» یا یک «قانون در حال اجرا» مخالفت بورزند. پس از طرح یک درخواست از سوی مردم که حاوی حداقل امضا‌های لازم باشد اقدام به همه‌پرسی برای نسخ تمام یا قسمتی از یک قانون آغاز می‌شود.

در پارلمان هلند اگر پس از تصویب یک قانون در مجلس، ۴۰ هزار نفر ظرف سه هفته خواهان و توی مردمی قانون شوند، اجرای قانون متوقف می‌شود. سپس شش هفته مهلت داده‌می‌شود و اگر در این مدت ۶۰۰ هزار نفر به این درخواست رأی بدهند، همه‌پرسی ملغاکننده برگزار می‌شود. در این همه‌پرسی وتو یا تصویب طرح به همه‌پرسی گذاشته می‌شود.

این گزارش همه پرسی تقنینی مشورتی یکی دیگر از ابزار‌های مورد اشاره در این گزارش است و در توضیح آن مطرح می‌شود که بر اساس این قاعده، همه یا بخش‌هایی از طرح یا لایحه در معرض نظر مردم قرار داده‌می‌شود و نظر مشورتی شهروندان دریافت می‌گردد. قاعدتاً مجلس الزامی ندارد که از نتیجه این همه‌پرسی اطاعت کند. 

* توجه به پیشنهادات مردمی

این گزارش در توضیح پیشنهاد مردمی قانون آورده است که: در برخی از کشور‌ها این اختیار به مردم داده شده که پیشنهادی مبنی بر اصلاح یا تصویب قانون ارائه کنند.

این کار از دو طریق ممکن است. اول اینکه یک متن تدوین‌شده در قالب طرح قانونی از سوی عموم مردم تهیه و به مجلس ارسال شود. دوم اینکه مردم موضوعی را پیشنهاد کنند که در دستور کار مجلس قرار گیرد و در صحن علنی مورد بحث قرار گیرد.

در مجلس عوام انگلستان، به‌صورت سالانه سه تاریخ مشخص می‌شود تا موضوع‌هایی که به درخواست مردم باید مورد توجه مجلس قرار گیرد در صحن پارلمان به بحث گذاشته شود. در ایتالیا بر اساس ماده ۵۰ قانون اساسی، شهروندان می‌توانند با ثبت درخواست، تصویب ابزار‌های قانونی را مطالبه کنند یا نیاز‌های جمعی خود را ابراز کنند. جالب است که عریضه‌های ثبت شده در پارلمان ایتالیا در سال‌های اخیر چند برابر شده‌اند. 

* صدا دادن به افکار عمومی

در این گزارش در توضیح عریضه مطرح می‌شود که عبارت است از اینکه شماری از شهروندان بررسی امری را بخواهند. عریضه تلویحاً معنی شکایت‌نامه نیز می‌دهد و به این معناست که عده‌ای از شهروندان از دولت شکایت کنند و از نمایندگان خود در مجلس بخواهند که حق آنها را استیفا کند.

عریضه ابزار مؤثری است برای صدا دادن به افکار عمومی در رابطه با سیاستی خاص. قابل‌تصور است که اگر مردم بتوانند از طریق مجلس شورای اسلامی دادخواهی کنند، تا چه اندازه امید مردم به این نهاد و کل نظام جمهوری اسلامی افزایش می‌یابد. در اتریش بنا بر ماده ۴۱ قانون اساسی این کشور گروهی از شهروندان می‌توانند با استناد به‌حق ارائه عریضه، مستقیماً از پارلمان بررسی امری را درخواست کنند. پارلمان آلمان نیز به عریضه بهای زیادی داده و از آن برای مردمی‌شدن پارلمان استفاده کرده است.

در پارلمان اسکاتلند عریضه توانایی تغییر قانون، یا سیاست دولت، یا تجدیدنظر در اصول یک موضوع، یا تغییر تصمیم را دارد. 

* ارتباط چهره به چهره با مردم

این گزارش ادامه می‌دهد که ارتباط چهره به چهره می‌تواند باعث شود که مردم احساس کنند صدای آنها توسط نمایندگان شنیده می‌شود. توجه بیشتر به این ابزار می‌تواند امید اجتماعی را افزایش دهد. در این ارتباط‌ها، شهروندان مسائل و مشکلات عمومی (و نه مسائل شخصی و محدود) را بیان کرده و از منظر خود راه‌حل‌ها را بیان می‌کنند. این صحبت‌ها به‌منظور ایجاد تفاهم میان شهروندان و نمایندگان و افزایش همدلی و امید انجام می‌گیرد. 

در این گزارش آمده است که «ویزیت حوزه انتخابی» در پارلمان‌های ایرلند، اسکاتلند و بریتانیا رواج دارد. منظور از ویزیت حوزه انتخابی این است که در زمانی مشخص، نماینده مجلس جلسه‌های دو به دو با شهروندان حوزه انتخابی برگزار می‌کند و طی آن نگرانی‌ها، دغدغه‌ها و موضوع‌های مورد نظر شهروند به نماینده منتقل می‌شود. 

این گزارش در توضیح گردهمایی تالار شهر توضیح داده است که این نوع از ملاقات چهره‌به‌چهره در مجالس ایالتی آمریکا، استرالیا و کانادا جریان دارد. هدف از این جلسه همفکری نمایندگان مجلس با مردم و شنیدن دغدغه‌های آنهاست. به این منظور جلسه‌ای در یک مکان عمومی (از جمله تالار شهر، مدارس، کتابخانه‌ها، تالار شهرداری و کلیساها) برگزار می‌شود و شهروندان علاقه‌مند، میزبان نماینده حوزه انتخابیه می‌شوند.

برگزاری این جلسه قالب خاصی ندارد و پس از تشکیل، هرکدام از شهروندان می‌تواند موضوعی را مطرح کند و نظر نماینده مجلس را بخواهد. گردهمایی تالار شهر، ابزار مفیدی است که نمایندگان در جریان نظرات مردم در موضوع‌های مختلف قرار گیرند و در نتیجه یک درک مشترک به وجود آید.

* ارتباط مجلس با مردم از طریق رسانه‌ها

در این گزارش توضیح می‌دهد که ارتباط مجلس با مردم از طریق رسانه‌ها شامل ارتباط ویدئویی (مانند پخش جلسات علنی مجلس در وب، پخش جلسات کمیسیون در وب، کانال تلوزیونی مجلس، سرویس‌های اشتراک ویدئویی)؛ ارتباط تعاملی از طریق صفحه اینترنتی (صفحه اینترنتی مشورتی در رابطه با طرح‌های قانونی، صفحه اینترنتی مشورتی در رابطه با موضوع‌ها، گروه‌های گفتگوی برخط، ثبت اینترنتی عریضه، نظرسنجی‌های اینترنتی).

مرکز پژوهش‌های مجلس به‌منظور افزایش امید اجتماعی توسط مجلس شورای اسلامی پیشنهاداتی را مطرح می‌کند که به این شرح است؛ تأسیس برنامه‌های کاربردیِ جدیدِ موبایل‌پایه (شبیه کلاب هاوس) که یک فضای عمومی برای گفتگو و کنش ارتباطی میان مردم و نمایندگان فراهم می‌کنند.

انجام همه‌پرسی تقنینی‌مشورتی. همه یا بخش‌هایی از طرح یا لایحه در معرض نظر مردم قرار بگیرد و نظر مشورتی شهروندان جویا شود. مجلس ملزم نیست از نتیجه همه‌پرسی اطاعت کند و تصمیم‌گیری نهایی بر عهده نمایندگان محترم است.

به رسمیت‌شناختن «پیشنهاد مردمی قانون». در این زمینه می‌توان بندی در آیین‌نامه داخلی مجلس گنجاند که بر اساس آن، مردم نیز اجازه داشته‌باشند که متنی را در قالب یک طرح به مجلس محترم تقدیم کنند. این پیشنهاد مردمی لازم است حد نصاب معینی امضای شهروندان را کسب کرده باشد. پیشنهاد مردمی قانون، با حمایت نمایندگان می‌تواند مانند یک طرح و لایحه در کمیسیون‌ها و صحن مجلس بررسی شود.

* تبدیل مجلس به اتاق شیشه‌ای با کمک انتشار داده‌ها

این گزارش همچنین پیشنهاد می‌دهد که شفافیت مجلس با انتشار داده‌های بیشتر افزایش یابد. مثلاً می‌توان صورت‌جلسه کمیسیون‌ها را در تارنمای مجلس منتشر کرد. 

پیشنهاد گشودگی و کاهش محرمانگی نیز در این گزارش مطرح شده و در توضیح آن آمده است که به این معنا که برخی داده‌ها و اطلاعات را می‌توان بر اساس درخواست شخصی شهروندان یا تشکل‌های اجتماعی در اختیار آنها قرار داد. 

این گزارش همچنین پیشنهاد می‌دهد که چند کرسی استماعی در کمیسیون‌ها به‌منظور افزایش شفافیت و آگاهی مردم نسبت به روند‌ها و فعالیت‌های مجلس شورای اسلامی درنظر گرفته شود. پیشنهاد می‌شود چند صندلی در کمیسیون‌ها در نظر گرفته شود که در موضوعات غیرمحرمانه برخی دانشگاهیان، شهروندان و افراد علاقه‌مند به‌صورت عضو استماعی در جلسه کمیسیون حاضر شوند. 

* برگزاری تور‌های مجلس گردی

در این گزارش پیشنهاد برگزاری تور‌های مجلس گردی برای بازدید مردم از محوطه مجلس در هنگام فعالیت را مطرح کرده و توضیح می‌دهد که این تور‌ها به صحن مجلس و کمیسیون‌ها هدایت می‌شوند تا شاهد فعالیت‌های مجلسیان باشند. در این برنامه، افراد فقط نظاره‌گر هستند و گفتگو با نمایندگان (که می‌تواند در فعالیت آنها اخلال ایجاد کند) در برنامه نیست.

در این بازدیدها، پذیرش محترمانه بازدیدکنندگان، مهیا کردن فضایی دوستانه و جذاب، و فراهم کردن فرصتی برای مشاهده کار‌هایی که مجلس انجام می‌دهد اهمیت دارد. 

پیشنهاد دیگر این گزارش حضور نمایندگان مجلس در دانشگاه‌ها و تبادل‌نظر با دانشجویان و اساتید در جلسه‌های مشترک و مطالعاتی است و در توضیح آن آمده است که منظور این است که دانشگاهیان و نمایندگان طرح و موضوعی را با هم بررسی و پیش ببرند. این نوع پیشبرد مشترک طرح‌ها و لوایح می‌تواند باعث امیدواری جامعه نخبگان شود. 

این گزارش همچنین پیشنهاد ارسال نامه راهنما با امضای رئیس مجلس خطاب به جوانانی که به سن ۱۸ سالگی رسیده‌اند و می‌توانند رأی بدهند و توضیح اقدامات و کارویژه‌های مجلس، پخش مذاکرات کمیسیون‌ها از طریق رادیو یا اینترنت، ارسال اخبار، تصمیم‌ها، گزارش‌ها برای افرادی که در حوزه‌ای خاص (کسب و کار، کشاورزی، سیاست خارجی، ...) اظهار علاقه کرده‌اند از طریق ایمیل یا پیام‌رسان‌ها و اصلاح تارنمای مجلس را مطرح می‌کند.