از ضرورت تأمین حقابه هیرمند تا مقابله با تخریب مراتع و جنگل‌ها/ همچنان پای صنعت فولاد در میان است

خبرگزاری علم و فناوری آنا ـ حسین بوذری؛ خشکسالی‌های گسترده زنگ بحران کم‌آبی در استان سیستان و بلوچستان را به صدا درآورده است؛ به‌طوری‌که استفاده بی‌رویه از منایع آب‌های سطحی و زیرسطحی از عمده دلایل بحران کم‌آبی در این استان به شمار می‌رود.

راهکاری مقابله با تنش آبی به‌رغم بارندگی‌های اخیر، صرفه‌جویی در مصرف آب است تا استان سیستان و بلوچستان از بحران آب به سلامت عبور کند.

تبعات تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مزمن و کمبود شدید منابع آبی سال‌هاست استان سیستان و بلوچستان را درگیر کرده، به‌خصوص در فصل تابستان که اوج گرماست و این استان دمای بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد را هم تجربه می‌کند.

موضوعی که موجب شده تا عملیات اجرایی طرح انتقال آب از دریای عمان به‌عنوان ناجی تنش آبی بیش از پیش مدنظر قرار بگیرد.

خشکسالی‌های بیش از دو دهه در استان سیستان و بلوچستان سبب افت آب‌های زیرزمینی، خشک شدن قنات‌های متعدد، از بین رفتن زیرساخت‌های بخش کشاورزی و نابودی اکوسیستم طبیعی در سطح وسیعی از اراضی کشاورزی شده است.

همچنین بی‌توجهی به مصرف آب و نداشتن برنامه‌ای برای جایگزینی این آب‌ها از دیگر دلایل تنش آبی در استان سیستان و بلوچستان است.

خبرنگار آنا درراستای بررسی مشکلات ناشی از کمبود آب و تنش آبی در استان سیستان و بلوچستان و بحران آب در کشور گفت‌و‌گویی را با «شهرام حبیبی مود» پژوهشگر آب، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ترتیب داده است.

عوامل طبیعی و انسانی در خشکسالی‌های اخیر نقش داشته‌اند

آنا: همانطور که می‌دانید کم‌آبی و خشکسالی تهدیدی جدی برای حوزه سلامت و بهداشت به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که معیشت کشاورزان هم به این موضوع گره خورده، وضعیت کنونی کمبود آب در کشور را ناشی از چه می‌دانید؟

حبیبی مود: برخی از دلایل خشکسالی به عوامل طبیعی و انسانی برمی‌گردد و درراستای عوامل طبیعی می‌توان به تغییرات کلی آب و هوایی در دنیا اشاره کرد که خود متأثر از دوره‌های خشکسالی و ترسالی است که بار‌ها و بار‌ها دچار چنین تغییراتی شده است.

در این میان عصر‌های یخبندان و بین یخبندان به چشم می‌خورند و در کنار آنها پیشروی و پسروی آب دریا‌ها در طول مدت زمان زمین شناسی مورد توجه قرار دارند.

زمان پسروی آب دریا‌ها بخشی از آب در مناطق قطبی و ارتفاعات تبدیل به یخ می‌شوند (پیشروی عرق‌چین‌های قطبی و در نهایت پسروی آب دریا‌ها و اقیانوس‌ها) در زمان گرم شدن تدریجی آب و هوا این یخ‌ها ذوب شده و موجب اضافه شدن به میزان آب دریا‌ها و اقیانوس‌ها می‌‌شود. (پیشردی آب دریا‌ها و پسروی مساحت عرق چین‌های قطبی).

امروزه این تغییرات آب و هوایی تحت تأثیر عوامل مختلف انسانی مانند مصرف بیش از حد سوخت‌های فسیلی و بالارفتن اثر گلخانه‌ای و در کنار آن قطع بی‌رویه درختان و از بین بردن مراتع و در نتیجه اضافه شدن به مساحت مناطق کویری و بیابانی قرار گرفته است.

عوامل انسانی خشکسالی‌ها هم به افزایش بی‌رویه جمعیت بدون در نظر گرفتن راه‌های رفع نیاز‌های مهم مانند تهیه آب بازمی‌گردد، از سوی دیگر روش نادرست کشاورزی به‌خصوص در مناطقی که دچار بحران‌ شدید آبی هستند از دیگر عوامل انسانی به شمار می‌رود.

ساخت برخی از صنایع مانند صنعت فولاد که نیاز زیادی به آب دارند، عدم استفاده از سیستم‌های بسته آب در نقاط شهری، روش‌های نادرست استحصال آب و فرهنگ‌سازی در مصرف بهینه آب از دیگر عوامل اصلی خشکسالی است.

البته باید متذکر شویم که خشکسالی‌های اخیر جنبه جهانی داشته و اثرات مخرب آن در تمام کشور‌های جهان قابل رؤیت است؛ اما اثر این پدیده در همه دنیا یکسان نیست و به‌دلیل قرارگیری برخی از کشور‌ها روی کمربند خشک کره زمین (ضخامت این منطقه در حال گسترش است) تأثیر خشکسالی در این کشور‌ها بیشتر به چشم می‌خورد.

متاسفانه با توجه به قرارگیری ایران در این عرض‌های جغرافیایی، کشور ما نیز روی این کمربند قرار گرفته است. (بخشی از کشور).

آنا: استفاده از روش‌های قدیمی آبیاری چقدر در هدررفت ذخایر آب تأثیر گذاشته است؟

حبیبی مود: به نکته خوبی اشاره کردید. مدیریت اشتباه استفاده از منابع آبی در تولیدات زراعی و باغبانی و استفاده از روش‌های قدیمی آبیاری موجب هدررفت میزان زیادی از ذخائر آبی شده و در نتیجه این موضوع در ایجاد بحران آب و تنش آبی تأثیر گذاشته است.

مدیریت غلط منابع آبی ایران که فقط مدیریت بهره‌برداری است، نه مدیریت حفظ، ارتقاء و ذخایر زیرزمینی و سطحی آب و نیز مدیریت تولید آب که موجب بروز مشکلات فراوانی شده و خواهد شد، از دیگر عوامل وقوع بحران آب است.

کاهش پوشش گیاهی بر اثر تخریب جنگل‌ها، مراتع و چرای بی‌رویه دام‌ها نیز در بحران آبی در کشور و استان سیستان و بلوچستان تأثیرگذار بوده است.

از بین بردن مراتع و جنگل‌ها برای شهرسازی در نقاط مختلف ایران بدون در نظر گرفتن نحوه و میزان بهره‌برداری و مصرف از آب‌های سطحی و زیرسطحی منطقه موجب برهم خوردن اکوسیستم منطقه و تغییرات شرایط آب و هوایی می‌شود و در کنار آن قطع درختان جنگل و شهرسازی موجب بروز سیلاب و هدررفت آب در منطقه خواهد شد.

پیشروی کویر‌ها و بیابان‌ها به دلایل مختلف طبیعی، انسانی و افت شدید رطوبت نسبی به‌خصوص در مرکز ایران افلات ایراناز دیگر عوامل تنش آبی است.

درباره مسائل مطرح شده در سطر‌های بالا ذکر این نکته مهم به نظر می‌رسد که چندی پیش ناسا (اداره‌کل ملی هوانوردی و فضا) در گزارشی مهر تأیید به بحران خشکسالی در ایران به ویژه حاشیه خلیج زده است.

در این گزارش ایران با کسب رتبه ۴ در ۴۸ کشوری که در معرض خشکسالی شدید قرار دارند، دیده می‌شود که از این لحاظ به هیچ عنوان رتبه خوبی برای کشور نیست و ناسا تأکید کرده که این اتفاق در ۳۰ سال آینده رخ خواهد داد.

برداشت بی‌رویه از آب‌های سطحی و زیرسطحی

آنا: آیا جهش رشد جمعیت در 8 دهه گذشته در وقوع تنش آبی تأثیرگذار بوده است؟

حبیبی مود: جهش رشد جمعیت ایران از 8 میلیون نفر به ۷۸ میلیون نفر طی هشت دهه از یکسو و مصرف سرانه آب تجدیدپذیر سالانه کشور از ۱۳ هزار متر مکعب در سال ۱۳۰۰ به ۱۴۰۰ در سال ۱۳۹۴ از سویی دیگر سبب ایجاد بحران آب شده است.

براساس گزارش قدیمی آخرین خشکسالی ایران در سال‌های ۴۵ و ۴۶ اتفاقی افتاده است و اکنون چنین خطری مردم حاشیه خلیج فارس و برخی از استان‌های جنوبی و جنوب شرقی را تهدید می‌کند که خود می‌تواند سبب مهاجرت بی‌رویه مردم از مناطق خشک به سایر مناطق باشد و در بلندمدت این کار خطر خشکسالی و کمبود آب را به این نقاط نیز منتقل خواهد کرد؛ اما می‌توان با اجرای منظم برنامه‌های عمرانی و مدیریت صحیح این مشکل را با کمترین آسیب‌دیدگی پشت سر گذاشت.

یکی از دلایل خشکسالی در مرکز ایران وجود رشته کوه‌های البرز و زاگرس در شمال و جنوب است که موجب محصور شدن سرزمینی شکلی در بین این دو رشته‌کوه شده است.

نتیجه تکرار و تداوم چرخه آب در طبیعت بسته فلات ایران این است که نمک وارده به محیط زیست تدریجاً در گودال‌های درون فلات ایران مانند دریاچه ارومیه، هامون و ... انباشته و سپس بعد از تبخیر آب این نمک‌ها توسط باد جابه‌جا شده و در زمین‌های اطراف پراکنده می‌شوند که خود سبب پیشرفت نواحی کوبری شده است.

باید توجه داشت که بروز پدیده خشکسالی تأثیر زیادی بر افزایش ریزگرد‌ها و توفان‌های به‌وجود آمده در ایران و مناطق همجوار دارد.

آنا: دلیل اینکه وضعیت آب در کشور به سطح بحرانی کنونی رسیده، چیست و نشانه‌های آن را چه می‌دانید؟

حبیبی مود: برداشت بی‌رویه از آب‌های سطحی و زیرسطحی به کمک شبکه وسیعی از ساخت‌های هیدرولیک و چاه‌های عمیق، وضعیت آب کشور را به سطح غیرقابل جبرانی رسانده است.

از نشانه‌های این وضعیت می‌توان به خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش شدید سطح آب‌های زیرسطحی، فرونشست زمین (برداشت زیاد از منابع آب‌های زیرسطحی)، تخریب کیفیت آب‌ها، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و طوفان‌های گرد و غبار(سه حوضه تحت تنش از هفت حوضه جهان در ایران قرار دارند؛ ازجمله قم، هریرود و هیرمند) اشاره کرد.

آنا: راهکار‌های علمی شما برای عبور ایران از بحران آب در ۳۰ سال آینده چیست؟

حبیبی مود: نخستین‌ راهکار فرهنگ‌سازی برای عموم مردم برای مصرف صحیح آب است، عدم راه‌اندازی برخی از صنایع مانند فولاد در نقاطی که دچار بحران کم‌آبی هستند. (بهتر است تا برای کشور با توجه به توان دستیابی به آب‌های سطحی و زیرسطحی نقاطی را به‌عنوان قطب‌های صنعتی و کشاورزی تعریف کرد) از دیگر راهکارهاست.

همچنین باید از سیستم بسته مصرف آب (جمع‌آوری فاضلاب، تصفیه آنها و برگشت دوباره آن به چرخه مصرف) استفاده شود و سیستم‌های آبیاری مناسب و کشت گیاهانی که نیاز به آب فراوان دارند در استفاده از نقاط جغرافیایی با معدل بالای بارش‌های جوّی مورد بهره‌گیری قرار بگیرند.

همچنین باید روان‌آب‌ها مدیریت صحیح شوند و جمع‌آوری آنها در روی زمین یا زیرزمین (سد‌های روی زمین و سد‌های داخل زمین) مورد توجه قرار بگیرند و جلوگیری از تخریب مراتع و جنگل‌ها از دیگر راهکارها برای مقابله با بحران آبی است.

آنا: نقطه شروع بحران آب در سیستان و بلوچستان از کجا سرچشمه گرفت و چه راهکاری برای پایان این بحران دارید؟

حبیبی مود: نقطه شروع بحران آب در استان سیستان و بلوچستان به موارد مهمی مرتبط می‌شود (البته شاید موارد دیگری نیز وجود داشته باشد) که استفاده بی‌رویه از منایع آب‌های سطحی و زیرسطحی ازجمله مهم‌ترین آنهاست.

بی‌توجهی به مصرف آب و نداشتن برنامه‌ای برای جایگزینی این آب‌ها از دیگر دلایل است؛ همچنین مشکلات سیاسی بین دولت‌های مختلف افغانستان، نداشتن ثبات سیاسی و در کنار آن مشکلات مرزی به‌وجود آمده با کشور ایران که موجب عدم پایبندی به قرارداد‌ها به‌خصوص از سوی کشور افغانستان شده در بحران آب استان سیستان و بلوچستان تأثیرگذار بوده است.

از سوی دیگر عدم مدیریت صحیح روان‌آب‌ها و سیلاب‌های جاری شده در سطح استان سیستان و بلوچستان که موجب بروز خسارت‌های فرادانی در نقاط مختلف این استان شده، منجر به تنش آبی شده است.

تأخیر در استفاده از آب دریای مکران (عمان) و انتقال آن به داخل استان سیستان و بلوچستان نیز موجب شده تا بحران آبی این استان را فرابگیرد.

چرا استان سیستان و بلوچستان با بحران آب مواجه است؟

آنا: وضعیت «چاه‌نیمه‌ها» در شهرستان زابل را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

حبیبی مود: درباره استفاده از آب‌های موجود در «چاه نیمه‌های» زابل ذکر این نکته مهم است که به‌جای گسترش مساحت این گودال‌های طبیعی و جمع‌آوری آب می‌توان عمق آنها را بیشتر کرد تا میزان تبخیر سالانه به‌خصوص در فصول گرما بسیار کم شود.

تبخیر این آب‌ها هیچ منفعتی برای منطقه سیستان به‌لحاظ بارندگی ندارد (به‌دلیل نبود ارتفاعات برای تراکم ابر‌ها و بارندگی).

با شروع کار آبشیرین‌کن گوشه‌ای از مشکلات بحران آب در این منطقه رفع خواهد شد، اما برای پساب‌های تولید شده حاصل از تصفیه این آب‌ها نیز باید چاره‌ای اندیشید؛ چراکه می‌تواند موجب بروز مشکلات زیست‌محیطی شود.

تأمین حقابه هیرمند برای منطقه سیستان یک نیاز مبرم است و نمی‌توان گفت که با حفر چاه‌های عمیق (ژرف) با صرف هزینه‌های بسیار بالا و نیز وجود آب‌های حاصل از دستگاه‌ها آب‌شیرین‌کن، منطقه سیستان از بحران آب نجات خواهد یافت، چراکه نبود آب در این مناطق موجب بر هم خوردن اکوسیستم منطقه شده و خواهد شد.

آنا: چه عواملی را در بحران آب استان سیستان و بلوچستان مؤثر می‌دانید؟

حبیبی مود: عوامل مختلفی در بحران آب استان سیستان و بلوچستان سهیم هستند، استفاده از آب‌های زیرسطحی به صورت بی‌رویه و بدون برنامه دیداری موجب فرونشست زمین‌ها و فعالیت گسل‌های منطقه خواهد شد که نتیجه آن می‌تواند بروز زلزله در این مناطق باشد.

برخی از راهکار‌ها برای جلوگیری از بحران خشکسالی و کم‌آبی مؤثر بوده است که جلوگیری از تبخیر سطحی در زمان خشکسالی (پوشاندن مخازن طبیعی یا مصنوعی توسط برخی از پوشش‌های موجود)، جلوگیری از هدررفت آب در مصارف خانگی انجام سخنرانی در مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات، جلوگیری از هدر دادن آب در صنایع و کشاورزی به‌خصوص در زمان‌های کم‌آبی، سیستم تصفیه آب بسته (بازچرخانی پساب‌ها)، استفاده از آب دریا‌ها و در کنار آن آبشیرین‌کن‌ها، مقابله با تغییرات آب و هوایی (عدم تخریب منابع و مواقع و جنگل‌ها) از جمله آنهاست.

علم‌آموزی به کشاورزان درباره مصرف صحیح آب (در روش‌های نوین آبیاری) برخی از راهکار‌های مقابله با خشکسالی است.

آنا: چه راهکاری برای پیش، حین و پس از خشکسالی دارید؟

حبیبی مود: نخست، پیش‌بینی خشکسالی و دوم کشت گیاهان مقاوم به خشکی یا کشت گیاهان با نیاز آبی کمتر است، راهکار‌های حین بحران خشکسالی به شناسایی ظرفیت‌های مقابله با ضایعات ناشی از خشکسالی، تشکیل جلسات مشورتی با کارشناسان و بهره‌برداران و تهیه برنامه تأمین کمبود آب بازمی‌گردد.

برای دوره پس از بحران خشکسالی هم تجدید حیات منابع آبی منطقه و استفاده از فاضلاب‌های شهری بسیار مهم است، از سویی مکان‌یابی احداث سد‌های زیرزمینی در مسیر رود‌ها، استفاده از فناوری باروی ابر‌ها، استفاده از منابع آبی غیرمتعارف و برنامه‌ریزی برای استفاده از روش‌های آبیاری تحت فشار پیشنهاد می‌شود.

همچنیبن پیشنهاد می‌‌شود درسی به‌عنوان محیط زیست به صورت ۲ واحد نظری (تئوری) برای تمامی رشته‌های دانشگاهی به صورت دروس عمومی ارائه شود تا در آن افراد با مشکلات به‌وجود آمده زیست محیطی بر اثر عملکرد اشتباه انسان‌ها آشنا شوند.