۶۵ درصد از ساختمان‌های منطقه یک تهران در حریم گسل قرار دارند

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «ملاحظات ساخت و ساز در حریم گسل» بیان می‌کند که عواقب و خسارات ناشی از زلزله عموماً با دخالت‌های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی ازجمله ساخت وساز‌های بی رویه در حریم گسل، فقدان و یا بی توجهی به ضوابط و استاندارد‌های ساخت و ساز تشدید می‌شود.

در این میان افزایش تاب‌آوری شهر‌ها در برابر بلایای طبیعی به‌ویژه زمین‌لرزه‌ها به میزان زیادی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودی جوامع مؤثر است. حریم گسل یا به‌عبارتی زون‌هایی که در زمان وقوع زلزله دچار گسیختگی و جابه‌جایی زمین در طرفین گسل لرزه‌زا و فعال می‌شوند، اغلب به‌صورت خطی نبوده و دارای پهنای مختلفی در طول گسل است. 

* پارامتر‌هایی تاثیرگذار بر گسل

در این گزارش آمده است که پارامتر‌هایی ازجمله نوع گسلش، نوع سنگ‌ها، خاک منطقه و میزان و نوع جابه‌جایی گسل‌ها در این مسئله تأثیرگذار است. تجربیات گذشته حاکی از آن است که سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را در زمان زمین لرزه‌های مخرب دارند؛ چراکه مهار جابه‌جایی‌های بزرگ و جلوگیری از انتقال آن به سازه در زون گسل زمین لرزه‌ای به‌سادگی امکان‌پذیر نیست.

از دیدگاه مهندسی زلزله، جابه‌جایی طرفین گسل، مهم‌ترین مؤلفه مهندسی در تعیین محدودیت‌های حریم گسل است و تنها راهکار مقابله با آن، رعایت حریم گسل و اعمال مقررات ممنوع کنند، محدودکننده و کنترل کننده ساخت‌وساز است که لازمه آن انجام مطالعات ساختگاه و زمین شناسی شهری پیش از اجرای طرح‌های توسعه شهری به‌منظور شناسایی گسل‌های فعال است. از سوی دیگر توسعه شهری خصوصاً در مناطق مجاور گسل باید بر مبنای مقاوم‌سازی و بهره گیری از مدل‌های مدیریت بحران برای رویداد احتمالی زمین لرزه انجام پذیرد.

این گزارش بیان می‌کند که تجربیات به‌دست آمده از زلزله‌های گذشته نشان‌می‌دهد ساختمان‌ها و مستحدث‌ات واقع در مجاورت گسل همواره در معرض آسیب‌ها و خسارات شدیدتری هستند، اما با رعایت حدفاصل مناسب از گسل‌های فعال می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست. 

* ساخت ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار زیاد روی پهنه‌ها و حریم گسل‌ها ممنوع است

این گزارش ادامه می‌دهد که طبق آیین نامه ۲۸۰۰، ساخت ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار زیاد روی پهنه‌ها و حریم گسل‌ها ممنوع است و ساختمان‌های با اهمیت متوسط و کم باید مطابق دستورالعمل ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی طراحی و اجرا شود. ساخت ساختمان‌های با اهمیت زیاد نیز منوط به رعایت تمهیدات عادی یا ویژه این دستورالعمل است. 

در این گزارش مطرح شده‌است که براساس آمار سال ۱۳۸۱، تقریباً ۶۸ درصد شهر‌های کشور در حریم یک تا ۳۰ کیلومتری گسل‌ها قرار گرفته‌اند و تنها ۶.۳ درصد سکونتگاه‌های شهری ایران در فواصل بیش از ۵۰ کیلومتری گسل‌ها واقع‌شده‌اند. در حال حاضر نقشه حریم گسل‌های ۶ کلان‌شهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، زنجان و کرمان در محدوده شهری و حاشیه ۳۰ کیلومتری آن تهیه و ابلاغ شده و تهیه و تدقیق نقشه و حریم گسل‌ها در ۹ شهر نیز در دست اقدام است. 

این گزارش بیان می‌کند که مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن ۱۴۰۱ نشان‌می‌دهد که بیشترین خسارات به شهر‌های واقع بر گس‌های فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارده شده‌است. نکته قابل توجه در این واقعه، آسیب شدید به ساختمان‌های جدید و خصوصاً بلندمرتبه احداث شده در سه دهه اخیر بود که حاکی از قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی است.

در ایران نیز بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلان شهر‌های واقع بر گسل‌های فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به‌دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمان‌های مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین لرزه‌های با بزرگای بیش از Mw ۷ بسیار وسیع و فاجعه آفرین خواهد بود.

* مجموع مساحت حریم گسل‌های تهران ۷۵ کیلومتر مربع وسعت دارد 

این گزارش ادامه می‌دهد که مجموع مساحت حریم گسل‌های تهران ۷۵ کیلومتر مربع وسعت دارد که ۵۵ کیلومتر مربع از این مساحت، در شهر تهران واقع است (۹ درصد مساحت شهر تهران) و روی حدود ۲۵ کیلومترمربع از آن ساخت‌وساز صورت گرفته است. نتایج مطالعات نشان‌می‌دهد که حدود ۱۰۰ ساختمان بلندمرتبه، ۲۴۵ سایت مهم و حساس و حدود ۳۲ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد. به‌علاوه در شهر‌های جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلان‌شهر‌ها نیز عموماً حریم گسل به‌درستی رعایت نمی‌شود.

به‌عنوان مثال، در محدوده شهر جدید پردیس، چندین گسل مهم و فعال وجود دارد که ساخت‌وساز بر روی آنها صورت گرفته است. لازم به ذکر است، حدود ۱۲ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند. 

 * نیمی از ساختمان‌های موجود در شهر تهران، ضعیف و فرسوده هستند

این گزارش مطرح می‌کند که طبق بررسی‌های انجام شده و آمار موجود، حدود نیمی از ساختمان‌های موجود در شهر تهران، ضعیف و فرسوده هستند که در این بین، منطقه یک با حدود ۸ هزار بنای واقع در حریم گسل (معادل ۶۵ درصد ساختمان‌های منطقه)، وضعیت بحران زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت.

به نظر می‌رسد این موضوع با روند رو به افزایش متراکم ساز و بلندمرتبه‌سازی در این منطقه شرایط بغرنج تری پدید آورد؛ ازجمله مهمترین علل توسعه شتاب‌زده در حریم گسل‌های فعال شهر تهران خصوصاً در ۳۰ سال گذشته را می‌توان عدول از اصول شهرسازی در مقابل جذابیت بالای درآمد‌های حاصل از فروش تراکم مازاد (عمدتاً ناشی از عملکرد کمیسیون ماده ۵ قانون تأسیس شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران)، موضوع عدم کنترل و نظارت صحیح (در بخش کیفیت ساخت‌وساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه‌سازی) و خلأ قانونی در حلقه‌های ساخت و ساز، مدیریت شهری و شهرسازی عنوان کرد.

در این گزارش آمده است که با توجه به قرارگیری درصد بالایی از بافت فرسوده و ساختمان‌های بلند مرتبه در پهنه‌های گسلی در برخی شهر‌ها و روند روبه‌رشد احداث و گسترش شهر‌ها و شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی، بنابراین تدقیق نقشه‌های گسل و حریم آنها به‌کمک ظرفیت‌های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه‌های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار گرفته و این نقشه‌ها در دسترس عموم مردم قرار گیرند. این اقدام می‌تواند تأثیر به سزایی در ارتقای تا باوری شهری و ایجاد و توسعه شهر‌های امن داشته‌باشد. 

* چه باید کرد؟

این گزارش ادامه می‌دهد که همچنین اقداماتی ازجمله تدوین معیار‌های شهرسازی مبتنی بر ریسک، اصلاح طرح‌های تفصیلی شهری با در نظر گرفتن خطر زلزله و مکان یابی مراکز جمعیتی و زیرساخت‌های عمرانی منطبق بر محدودیت‌های پهنه‌های گسلی و انجام اقدامات لازم در خصوص ساختمان‌ها و زیرساخت‌های موجود در این مناطق ضروری و حائز اهمیت به‌شمار می‌روند. 

این گزارش توضیح می‌دهد که ارزیابی عملکرد کمیسیون ماده ۵، بازنگری قانون و تعیین حدود اختیارات و تغییرات آرای آن نسبت به طرح‌های شهری مصوب نیز به نظر اهمیت به سزایی دارد.

به‌منظور کنترل و کاهش ریسک در شهرسازی‌های آتی و ارتقای تاب آوری شهری در برابر زلزله، لازم است رعایت حریم گسل‌ها و ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی به‌صورت اجبار در آمده و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاه‌های نظارتی ازجمله شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد.

به طورکلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربری‌های فضای سبز تبدیل شوند. در مورد ساختمان‌های احداث شده در پهنه‌های گسلی نیز اقداماتی همچون مقاوم‌سازی، تغییر کاربری و استفاده از صنعت بیمه توصیه شده‌است.

متن کامل گزارش را اینجا بخوانید.