فضاهای آیینی چگونه خاطرات جمعی را می‌سازند

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، خاطره‌های جمعی از موضوعات بنیادینی است که به وحدت جامعه و شکل‌هایی از هویت مثل هویت جمعی، هویت تاریخی، هویت فرهنگی، هویت دینی و به ویژه هویت ملی مربوط می‌شود.

خاطره  جمعی به آگاهی‌های عده‌ای از انسان‌ها در موردی خاص و همین طور به علاقه و وابستگی آن‌ها به آن موارد اشاره دارد. اصلی‌ترین موضوعی که خاطره جمعی از طریق آن مبلغ و مقوم وجوه هویتی می‌شود، هویت آثار انسانی است. از نگاه کارشناسان، احساس فضا و درک محیط با خاطرات عجین شده است، از این رو می‌توان بخشی از معانی مکان را در تجربه‌ها و حالات روحی انسان جست‌وجو کرد.

* فضای ذهنی، خاطره، بناهای مذهبی

فضا‌های آیینی دارای نشانه‌های معناداری هستند که ریشه در فرهنگ و اجتماع دارد. خاطره انگیزی اینگونه فضاها به دلیل وجود مجموعه‌ای از ادراکات محسوس است. فضا‌های آیینی سرشار از رویدادها، مراسم‌ و اتفاقاتی است که باعث خلق تصورات ذهنی در فرد می‌شود و فضا را بامعنا می‌کند. کالبد فضای معماری خود به‌تنهایی و به صورت مجرد در برگیرنده هویت ویژه‌ای نیست و ماندگاری بدون هویت غیرممکن به نظر می‌رسد. هویت و روح یک کالبد معماری می‌تواند یک واقعه تاریخی، یک خاطره جمعی، یک عنصر طبیعی و...باشد که فضا را در ذهن مردم ماندگار و پایدار می‌کند و حس تعلق به فضا را افزایش می‌دهد.

از دیرباز آیین‌ها و مراسم‌ مذهبی در فضا‌های باز، مرکز محله‌ها و یا مساجد، حسینیه‌ها، تکایا و... برگزار می‌شد. این مراسم‌ به صورت دسته‌جمعی با آیین‌های خاص و مطابق با فرهنگ‌های بومی هر منطقه برپا می‌­شد و علاوه بر افزایش تعاملات اجتماعی، نوعی خاطره‌انگیزی در ذهن افراد ایجاد می‌کرد.

این فضا‌ها به دلیل برگزاری مراسم‌ آیینی همچون عزاداری‌های ماه محرم، تعزیه، جشن‌ها و اعیاد مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار بودند. برگزاری این مراسم‌ از وجوه غیر کالبدی موثر بر خاطره‌انگیزی است و به احیای مراسم‌ آیینی سنتی کمک کرده و آن را به آیندگان انتقال می‌دهد؛ بنابراین لازم است مطابق با نوع فعالیت و مراسم‌ به فرم و کالبد این فضا‌ها نیز اهمیت داده شود.

فضا‌های آیینی مذهبی به‌عنوان فضا‌های جمعی علاوه بر خاطره‌انگیزی، افزایش تعاملات اجتماعی، حس تعلق، ارتقاء هویت به‌عنوان فضا‌های سرزنده و پویا قلمداد می‌شوند و لازم است توجه بیشتری به بازسازی، ساماندهی و سرمایه‌گذاری بر روی این فضا‌ها صورت گیرد.

سارا عالم و همکارانش در پژوهشی با عنوان بررسی اهمیت فضا‌های آیینی و نقش آن در ایجاد خاطرات جمعی (مطالعه موردی: حسینیه‌ها و تکایا) سعی کرده‌اند به بررسی عوامل موثر بر خاطرات جمعی همچون آیین، مکان، زمان، انسان در حسینیه‌ها و تکایا بپردازند و با توجه به اهمیت فضا‌های آیینی راهکار‌های موثر معماری را برای تداعی و متبلور ساختن خاطرات جمعی در این فضا‌ها ارائه دهند.

* سازمان فضایی، کالبدی و مدنی شهرها

در این پژوهش فضا‌های آیینی از جمله مساجد، حسینیه‌ها، تکایا به عنوان مهمترین اجزای سازمان فضایی، کالبدی و مدنی شهرها معرفی شده‌اند؛ چراکه اهمیت این فضا‌ها به حدی است که در اکثر محله و بافت‌های‌های مسکونی دیده می‌شوند. فضا‌های شهری با فعالیت‌های درونی آن تعریف می‌شوند و همین فعالیت‌ها و روابط میان انسان‌ها، تصاویر ذهنی و از سوی دیگر خاطره شهری را سبب می‌شود.

بررسی مراسم سوگواری در ایام ماه محرم و مکان‌های اجرای این مراسم نشان می‌دهد که این مکان‌ها می‌توانند تاثیر بسیار مهمی در هویت بخشی به معماری و شهرسازی شهرها داشته باشند.

یکی از عللی که باعث رونق یک فضای معماری می‌شود خاطره جمعی شهروندان از آن فضا است. خاطرات جمعی به معنای خاطراتی است که گروهی از انسان‌ها در آن سهیم هستند و آن را به دیگران منتقل می‌کنند و در شکل گیری آن دخالت دارند. فصل مشترک خاطرات جمعی و فضا‌های جمعی در ماهیت اجتماعی هر دو و نیاز به نقاط مرجع مکانی است.

بسترسازی برای برگزاری مراسم‌های آیینی سنتی علاوه بر احیای این مراسم‌ها و رساندن آن به آیندگان در ایجاد خاطره انگیزی فضا‌های شهری نقش مهمی دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که وجوه غیر کالبدی خاطره انگیزی در این فضا‌ها بر وجوه کالبدی آن اولویت دارد. در ساخت این فضا‌ها علاوه بر توجه به فرم و کالبد بنا، لازم است به تنوع فعالیتی و بازآفرینی گذشته نیز اهمیت داده شود. این مقاله به اهمیت فضا‌های آیینی پرداخته و نقش آن را در خاطرات جمعی مورد توجه قرارداده است.

* تکایا و حسینیه‌ها در شهرهای ایرانی

پژوهش حاضر با تکیه بر این موضوع که در ایران وجود میادین و خصوصا تکایا و حسینیه‌ها در سطح محلی، ساختار شهر ایرانی را به عاملی مهم در بازگویی فرهنگ اسلامی در طراحی فضا‌های باز شهری معرفی می‌کند. حسینیه‌ها غالبا دارای نقشه‌هایی با اشکال هندسی منظم‌تری هستند، اما غالبا تکایا فضا‌هایی هستند که در طول زمان و به دلیل تخصیص فضا به اجرای مراسم، شکل گرفته‌اند.

از نظر عملکردی تکایا، در رابطه با عملکرد تجاری انعطاف پذیری بیشتری دارند. پژوهشگران در مطالعات خود به ویژگی‌های مشترک حسینیه‌ها و تکایای ایرانی اشاره می‌کند و اصول وحدت بخش چنین فضا‌هایی را ذکر می‌کند.

* کارکرد‌های مراسم آیینی

از کارکرد‌های مهم مراسم آیینی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  گردهم آوردن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همکاری آن‌ها و اعتبار بخشیدن به وضع موجود و ثبات اجتماعی در سطح جامعه،
• فراهم آوردن زمینه تقویت و پایبندی جامعه به یک رشته ارزش‌ها و باور‌های خاص که ممکن است، فراموش یا کم رنگ شده باشند،
•  ارائه حمایت‌های روانی و کاهش اضطراب، ترس و دلهره در میان اعضای جامعه،
•  کاهش کشمکش‌های اجتماعی در بین اعضای جامعه،
•  تحکیم نظارت اجتماعی از طریق نهاد‌های مدنی و سازمان‌ها و تشکل‌های غیر دولتی و گروه‌های نخبگان و آگاهان،
• انتقال غیر مستقیم ارزش‌ها و آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر در جریان برگزاری مراسم،
•  ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه.

خاطرات جمعی در مکان‌های آیینی

در این مقاله آمده است مولفه تاثیر گذار در معماری مکان‌های آیینی خاطرات جمعی است که چهار مولفه انسان، مکان، زمان و آیین نقش به‌سزایی در شکل‌گیری آن دارند. به عبارتی ترکیب این چهار مولفه باعث هویت مکان می‌شود.  

عوامل شکل دهنده خاطره جمعی

پژوهشگران این مقاله به این موضوع اشاره کرده‌اند که فضا‌های آیینی سرشار از رویداد‌ها و مراسم و اتفاقاتی است که باعث خلق تصورات ذهنی در فرد می‌شوند و به فضا معنا می‌دهد. فضا‌های آیینی سنتی به عنوان قلب تپنده شهر و نیز به عنوان فضا‌هایی که باعث تعاملات اجتماعی، افزایش حس تعلق، ایجاد حس خاطره انگیزی و ارتقاء هویت قلمداد می‌شوند. از این رو لازم است توجه بیشتری به بازسازی، ساماندهی و سرمایه گذاری روی آن‌ها صورت گیرد.

این پژوهش بر این نکته تاکید دارد که وجود عناصر و فضاهای خاص مساجد که به طور مداوم در طول تاریخ از آن‌ها استفاده شده است، نقش مهمی در ایجاد تصویری ذهنی از مسجد در ذهن شهروندان شده است. در این میان نشانه‌ها و نمادها، به ویژه بافت و تزئینات همواره نقش بسیار مهمی در ایجاد این تصاویر ذهنی ایفا کرده‌اند. سلسله مراتب و روابط فضایی نیز از عوامل موثر دیگری است که می‌توان بدان اشاره کرد.

مهم‌ترین فعالیت‌های مسجد از نظر مسجدیان، نماز جماعت، فعالیت‌های جانبی و گفتگو و معاشرت با دیگران است. فعالیت‌های مسجد، زمینه ساز شکل گرفتن نشانه‌ها و معانی است، که با گذشت زمان تبدیل به مهم‌ترین عوامل شناخت مسجد توسط مردم می‌شوند.

وجود عملکرد و فضای مناسب برای فعالیت‌های جانبی مسجد و فراهم کردن امکانات و وسایل خاص ضمن به وجود آوردن آسایش نمازگزاران، زمینه بهتری را برای انجام فعالیت‌ها ایجاد می‌کند. افزایش فعالیت‌ها باعث افزایش تجربه‌ها و در نهایت تقویت حس مکان مسجد و احساس تعلق به آن می‌شود. بهره گیری از دو عنصر نشانه و کنش در کنار هم می‌تواند حس خاطره انگیزی را در فضا افزایش دهد.

با توجه به نکاتی که بدان اشاره شد، آنچه لازم است مورد توجه قرار بگیرد این است که تغییر و تحولات یکباره کالبدی شهر، بستر شکل گیری خاطرات جمعی را محو می‌کند. مناظر آشنا به سرعت تخریب شده و نسل جوانی که در چنین شهر‌هایی زندگی می‌کنند، نمی‌توانند خاطرات جمعی را از طریق محیط اطراف خود درک کنند و در نتیجه موضوعاتی از این دست است که افراد را با بحران هویت روبرو می‌کند.

* مکان/ فضاهای مذهبی باعث تعاملات اجتماعی می‌شوند

در نهایت اینکه نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که طراحی و بازسازی فضا‌های آیینی علاوه بر حفظ خاطرات گذشته، در شکل‌گیری خاطرات جدید نیز موثر است و در تعیین هویت شهروندان و معنا بخشیدن به فضا‌های شهری اهمیت بسیار دارند.

فضا‌های آیینی مذهبی به عنوان فضا‌هایی که باعث تعاملات اجتماعی بیشتر، ارتقاء هویت، افزایش حس تعلق و ایجاد خاطره انگیزی به عنوان فضا‌های سرزنده و پویا قلمداد می‌شوند و لازم است توجه بیشتری به بازسازی، ساماندهی و سرمایه گذاری بر روی این فضا‌ها در شهر صورت گیرد.

با توجه به اهمیت فضا‌ها و مکان‌های آیینی و برگزاری انواع مراسم‌ آیینی سنتی لازم است تدابیر ویژه‌ای اندیشیده شود. برخی از این فضا‌ها به دلیل بی توجهی متروکه شده و به دلیل غفلت به بنا‌های غیر قابل استفاده تبدیل شده‌اند.

* حفظ خاطرات جمعی

در نهایت اینکه توجه به موارد زیر در فضا‌های آیینی و به کار گیری آن در طراحی فضا‌های جدید گامی در جهت حفظ و ایجاد خاطرات جمعی است:
حفظ فضا‌های آیینی و مرکز محله‌های تاریخی، عدم تغییر شکل ناگهانی و ماهیت فضا‌های آیینی به صورت پی در پی (تغییر شکل‌های آنی و پی در پی باعث حذف خاطره جمعی افراد از آن فضا می‌شود).

احیا و توجه به مراسم‌‌ آیینی و برگزاری انواع مراسم‌ آیینی متنوع، خلق فضا‌های جمعی و چندمنظوره انعطاف پذیر(مراسم عزاداری، اعیاد و جشن‌ها، نذور و سایر مراسم آیینی مذهبی دیگر) ایجاد بنا‌های یادمانی آیینی و یادبود شهری و استفاده از المان‌ها و عناصر نشانه‌ای شاخص در این فضاها، خوانایی و وضوح دعوت کنندگی در این فضا‌ها و در نظر گرفتن موقعیت مناسب (محل قرارگیری مناسب و مطلوب در سایت) از دیگر موضوعات مهمی هستند که می‌توان آن‌ها را در مرکز توجه قرار داد.

مراسم‌ مذهبی و نمایش‌های آیینی سنتی هویت بخش فضا‌های آیینی هستند، در نظر گرفتن فضا‌های مناسب برای این منظور و همچنین بازسازی و ارتقای کیفیت فضا‌های آیینی موجود گامی موثر در جهت حفظ خاطرات جمعی و ارتقاء هویت فضا‌های شهری به حساب می‌آیند.