«مصحف مشهد رضوی» نکات فراوانی دارد که کنجکاوی ما را برمی‌انگیزد

گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، فرهاد بامداد؛ قرآن مجید، معجزه جاوید پیامبر اعظم و سخن ساری و جاری رب العالمین، با بندگان است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که سبب گشته تا قرآن ابدی باشد، تحریف ناپذیری آن است.

به مسئله تحریف نشدن از دو دریچه می‌توان نگریست؛ درون‌دینی و برون‌دینی.

درون‌دینی

از سویه درون‌دینی، یعنی باورمندان به این که قرآن مجید، کلام الله است و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول الله با توجه به آیه حفظ تکلیف آشکار است.

استدلال قرآنی

إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الْذِکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظونَ (بى‌تردید ما این قرآن را به‌تدریج نازل کرده‌ایم، و قطعآ نگهبان آن خواهیم بود) (سوره حجر، آیه ۹)

بر این اساس قادر متعال که قرآن را نازل کرده، از آن نگهبانی هم خواهد کرد، چرا که وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (و مالکیّت و فرمانروایی آسمان‌ها و زمین فقط در سیطره خداست، و خدا بر هر کاری تواناست).(آیه ۱۸۹ سوره آل عمران)

استدلال شیعیان

افزون بر این آیه که در آن به صراحت به نگهبانی از کلام‌الله اشاره شده است، شیعیان یعنی آن‌ها که به مقام ولایت و عصمت ائمه‌اطهار (علیهم السلام) باور دارند، آل الله را بر اساس حدیث شریف ثقلین هم‌سنگ قرآن می‌دانند، یک دلیل دیگرهم برای حفظ قرآن مجید از هر شکل از دستکاری وجود دارد.

آن دلیل هم این است که اهل بیت تا آغاز غیبت صغری یعنی ۲۶۰ قمری در میان امت اسلامی آشکارا می‌زیستند و تا آن زمان قرآن به شکل کنونی آن تثبیت شده بود، بی‌گمان با توجه به مقام عصمت و ولایت معصومین در برابر هر شکلی از تعرض به کلامی که جد بزرگوارشان رسول آن بود و پدرشان کاتب آن سکوت نمی‌کردند.

برون‌دینی

در نگاه برون‌دینی، به قرآن به عنوان یک متن تاریخی نگریسته می‌شود. یعنی مانند هر متن دیگری در این نگاه، قرآن (نعوذ بالله) نوشته‌ای تاریخی است مانند، کتاب ایلیاد و اودیسه هومر، متن‌های برجای مانده از ایران باستان و مصر کهن یا آثار برجای مانده از کنفوسیوس.

در این رویکرد هر سند و مکتوبی که ما را به تاریخ ادعایی نگاشته شدن اثر نزدیک کند، می‌تواند بسیار رهگشا باشد چرا که نشان می‌دهد متنی که اکنون در دسترس است تا چه حد با متن در زمان نگارش نخستین آن مطابقت دارد.

بر این اساس مصحف مشهد رضوی سند یگانه دیگری است در راستای حقانیت باور، مومنان به الله، رسول الله و کلام الله در برابر مورخان برون‌دینی. مصحف مشهد رضوی نسخه‌ای از قرآن کریم است که تاریخ آن به قرن نخست هجری باز می‌گردد و در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این نسخه با ۲۵۲ صفحه، کامل‌ترین مجموعه برگ‌هایی از یک قرآن کامل از صدر اسلام (قرن نخست) است که در سراسر جهان تاکنون یافت شده. بیش از ۹۵% از قرآن مجید که اکنون در دسترس همگان است با مصحف مشهد رضوی یکسان است.

این مصحف بی‌همتا برای پژوهشگری که بخواهد به بررسی قرآن به عنوان متنی کهن البته بدون جهت گیری مثبت یا منفی بپردازد، چونان نقشه‌ راهی است که می‌تواند او را به گنج برساند.

 بر همین اساس مایکل کوک، تاریخ‌نگار، شرق‌شناس، سردبیر اصلی تاریخ اسلام جدید کمبریج و استاد دانشگاه پرینستون یادداشتی نوشته است که در وبگاه مصحف مشهد رضوی منتشر شده است، که در ادامه آن را می‌خوانید. (برای خواندن متن اصلی هم می‌توان به این نشانی مراجعه کرد):

مایکل کوک، استاد دانشگاه پرینستون

تاریخ آغازین متن قرآن یکی از حوزه‌هایی است که در دهه‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های چشمگیری بوده، هرچند تنها تعدادی محدود از نسخ بسیار قدیمی قرآن، یا اجزای قابل توجه آن تا به امروز بر جای مانده است.

یکی از این نمونه‌ها مصحفی است که بخش اعظم آن در دو نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ حرم مقدس در مشهد باقی مانده است. تاریخ‌گذاری کربنی نشان می‌دهد که احتمالاً این کتاب به نیمۀ دوم قرن اول هجری متعلق است و بررسی‌های کهن‌خط‌شناسانه نیز این تاریخ‌گذاری را تأیید می‌کند.

متن این مصحف عمدتاً با آن شکل متعارف از قرآن انطباق دارد که بر اساس منابع ما به مدینه منتسب است، اما گاه نیز با قرائت‌هایی که به مناطق دیگر مربوط است هم‌خوانی دارد.

به عکس، تقسیم‌بندی متن در قالب آیات تفاوت چشمگیری با سنت‌های منطقه‌ای مختلف و مشهور دارد؛ و شگفت آنکه در سه نقطه، این مصحف ظاهراً قرائت‌هایی را حفظ کرده است که از قرائت مطابق با متن معیار که به قولی حجاج (متوفی ۹۵ هجری) فرماندار وقت عراق تثبیت کرده بود، قدیمی‌تر است. به این دلایل و به دلایل دیگر، فراهم‌سازی دسترسی پژوهشگران به چنین مصحفی، خود خدمتی ارزشمند به مطالعۀ تاریخ قرآن است.

اما ویژگی این مصحف فقط قدمتش نیست، بلکه نکات فراوانی دارد که کنجکاوی ما را برمی‌انگیزد.

مصحف مشهد رضوی مثل تقریباً تمام نمونه‌هایی که از قرآن نخستین در اختیار داریم، متن را کمابیش به شکل رسمی و یکنواخت شده‌اش در نیمۀ دوم قرن اول هجری حفظ کرده است، و سوره‌ها نیز در آن به شکل متعارف ترتیب یافته‌اند. با این حال، مطالعۀ دقیق کریمی‌نیا بی‌تردید نشان می‌دهد که در مقطعی پس از نگارش اولیۀ مصحف، ترتیب سوره‌ها به شکل اساسی و با بریدن و چسباندن تغییر یافته است. در اصل سوره‌ها ترتیب کاملاً متفاوتی داشته‌اند، و این همان ترتیبی بوده است که بر اساس منابع، می‌دانیم نسخه‌ای از متن قرآن ــ که دیگر در اختیار نداریم ــ پیش از یکنواخت‌سازی چنین ترتیبی داشته است.

این نکته به معمای دیگری می‌انجامد: این نسخۀ مفقود با شهر کوفه در عراق (و عبدالله بن مسعود) مرتبط است، حال آنکه متنی که معیار نگارش مصحف مشهد رضوی بوده است منتسب به مدینه است. اینکه چه شرایطی دست به دست هم داده تا این متن چندسرشت عجیب و تاحدی منحصربه‌فرد پدید آمده، پرسشی سخت جذاب است. پاسخ هر چه باشد، این مصحف مدرکی مهم است در باب تاریخ مکتوم ارتباط متن معیار قرآن با نسخه‌هایی که پیش از آن رواج داشت.