دستیابی به رتبه ۱۴ جهانی تولید علم در گرو بودجه سه‌برابری پژوهش

به گزارش گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، سیداحمد فاضل‌زاده، رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در نشست علمی تخصصی با عنوان «نقش دانشگاه‌ها در نظام حکمرانی و توسعه کشور؛ دوگانه مقاله‌محوری یا مسئله‌محوری» که در مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری برگزار شد، به تاکید مقام معظم رهبری بر اینکه هدف اصلی مقالات باید حل مسائل کشور باشد، اشاره کرد و افزود: موقعی که با یک مسئله مواجه می‌شویم، دو منشأ باید داشته باشد که منشأ نیاز و دیگری حل مسئله است. غیر از این ورود به صحنه، کار عبثی است؛ بنابراین در این دوگانه، اول باید مسئله‌محوری، بعد مقاله محوری قرار گیرد.

وی با بیان اینکه در دنیا دانشگاه‌ها تنها یک نوع نیستند، گفت: دانشگاه هاروارد و... به مرز‌های دانش می‌پردازند، ولی در دانشگاه «جورجیاتک» سهم پتنت بیشتر است. استراتژی این دانشگاه این است که با صنایع بیشتر کار کند؛ بنابراین باید ببینیم چه دانشگاه و چه صنعتی داریم و قابلیت‌های آن‌ها چیست.

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، خاطر نشان کرد: چارچوب دانشگاه‌های ما در کشور معمولاً یک شکل است و با نوع صنایع و زیرساخت‌هایی که داریم، فعلاً خروجی آن همین است که می‌بینیم؛ مگر این‌که عناصری در این بخش تغییر کند.

وی اظهار کرد: این بحث‌های مقاله‌محوری و مسئله‌محوری در کشور‌های پیشرفته هم مطرح است، ولی سطح آن‌ها تفاوت دارد. این یک چالش جهانی است و یک سری دلایل آن مربوط به دانشگاه و یک سری دلایل مربوط به خارج از دانشگاه است.

فاضل‌زاده با بیان این‌که تعداد مقالات شاخص است که در رقابت‌های بین‌المللی اهمیت دارد، گفت: زحماتی که در سال‌های اخیر برای افزایش تعداد مقالات کشیده شده است، جای تقدیر دارد. قبل انقلاب تعداد مقالات ثبت شده کشور کمتر از ۵۰۰ مقاله بود، ولی امروز صحبت از حدود ۸۰ هزار مقاله در سطح بین‌المللی است.

وی با اشاره به یک تصور غلط در کشور، گفت: یکی از تصورات غلطی که در کشور در مورد سطوح توسعه فناوری وجود دارد، این است که تصور می‌کنیم دانشگاه باید تا مرحله نهایی یک محصول را توسعه دهد، در صورتی که در هیچ کجای دنیا این‌گونه نیست و معمولا در دانشگاه‌های بزرگ دنیا نیز دانشگاه‌ها تا TRL ۳ را پیش می‌برند. مابقی بخش‌ها باید این توسعه را ادامه دهند. فشاری که در حال حاضر بر روی دانشگاه‌ها وجود دارد و عنوان می‌شود که چرا دانشگاه صنعت را متحول نکرده، علمی نیست.

رئیس ISC اظهار کرد: دانشگاهی که امکانات کافی دارد و از نظر آزمایشگاهی و زیرساختی شرایط مناسبی دارد، می‌تواند به صنعت سرویس دهد. بضاعت دانشگاه‌های فعلی و بضاعت فناوری و امکانات ما همین است که در حال حاضر بروز کرده است.

با سیاست‌گذاری اشتباه، رتبه علمی کشور از دست می‌رود

وی با بیان این‌که ما باید جایگاه علمی خود در دنیا را نیز حفظ کنیم، گفت: ما از نظر آثار علمی در پایگاه وب آو ساینس رتبه ۱۷ و در اسکوپوس رتبه ۱۵ را داریم. اگر به این موضوع بی‌توجه باشیم و با سیاست‌گذاری‌های اشتباه باعث تضعیف آن شویم، این جایگاه را از دست می‌دهیم.

فاضل‌زاده با اشاره به این‌که در برنامه هفتم توسعه که به‌زودی ابلاغ می‌شود، دستیابی به رتبه ۱۴ جهانی در انتشارات علمی هدف‌گذاری شده است؛ گفت: در حال حاضر در اسکوپوس که حدود ۲۰ درصد اسناد بیشتری را شامل می‌شود، ما موقعیت ۱۵ را داریم و در برنامه هفتم توسعه، هدف دستیابی به رتبه ۱۴ در اسکوپوس قرار داده شده است. ما به بررسی این موضوع پرداختیم که دستیابی به رتبه ۱۴ در اسکوپوس ساده‌تر است یا این‌که در وب آو ساینس از رتبه ۱۷ به ۱۴ برسیم. بررسی‌ها نشان داد که ما در وب آو ساینس حدود ۵ هزار سند علمی عقب هستیم، ولی در اسکوپوس برزیل به تنهایی با ۲۰ هزار سند در مقابل ما قرار دارد.

وی اضافه کرد: یعنی دستیابی به رتبه ۱۴ در وب آو ساینس، با یک و نیم تا دو برابر کردن بودجه و امکانات می‌تواند محقق شود؛ ولی در اسکوپوس برای پشت سر گذاشتن برزیل و دستیابی به رتبه ۱۴ باید تقریباً بودجه پژوهش را ۳ برابر کنیم.

رئیس ISC در مورد رقبای علمی ایران، توضیح داد: رقیب اصلی ما از نظر وزنی، اقتصادی و جمعیتی، کشور ترکیه است، ولی عربستان سرمایه‌گذاری بسیار سنگینی در این زمینه کرده است و ممکن است در ۲ تا ۳ سال آینده دوشادوش ما قرار بگیرد.

رشد علمی ما از عربستان و ترکیه کمتر بوده است

وی با اشاره به از دست رفتن رتبه نخست ایران در برخی رشته‌ها در سال ۲۰۲۲ گفت: اگرچه ایران در سال ۲۰۲۲ در برخی رشته‌ها رتبه اول را از دست داده است؛ اما در برخی دیگر همچنان نسبت به کشور‌های اسلامی پیشتاز است. برای نمونه کشور در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ در ۹ رشته از یازده رشته مهندسی رتبه اول را داشته است. به علاوه در همه رشته‌هایی که جایگاه نخست را از دست داده‌ایم، لزوما با کاهش آثار علمی روبرو نبوده‌ایم؛ بلکه حتی رشد نیز داشته‌ایم. اما میزان رشد ما از عربستان و ترکیه کمتر بوده است. همچنین در برخی رشته‌ها با فاصله اندکی بعد از این دو کشور قرار گرفته‌ایم.

فاضل‌زاده با بیان این موضوع که قرار گرفتن ما در بین ۱۵ کشور اول جهان، نشان‌دهنده اقتدار است، اظهار کرد: الان که شرایط منطقه ناپایدار است، روی ایران حساب دیگری می‌شود. این نشان می‌دهد که جریان دانشی پشتیبان این موضوع بوده است و در این بخش به خوبی فعالیت شده است. تولید علم ما در بخش مهندسی پزشکی و کشاورزی کارساز است. اگر یک مقدار اهتمام بیشتری شود، اثرگذاری بیشتری خواهیم داشت. ما در بخش بین‌الملل، در علوم انسانی اجتماعی تولیدات کمی داریم که باید به این موضوع توجه بیشتری شود.

رئیس ISC به موضوع سکو‌های علم و فناوری پرداخت و گفت: یکی از اقداماتی که در دولت سیزدهم انجام دادیم، موضوع سکو‌های علم وفناوری بوده است. از نظر تصویب قوانین و مقررات ملی، تکلیف ۵ سال آینده ما مشخص است. سکوی نظام ایده‌ها و نیاز‌ها (نان) به عنوان پنجره واحد نظام ملی علوم، تحقیقات و فناوری در شورای عالی عتف تصویب شده است.

هدف‌گذاری‌های برنامه هفتم توسعه برای نظام علم و فناوری

وی به اهداف نظام آموزش عالی در برنامه هفتم توسعه پرداخت و گفت: در برنامه هفتم توسعه اهداف کمی برای ارتقای نظام علمی، فناوری و پژوهشی کشور تعیین شده که یکی از آن‌ها دستیابی به رتبه ۱۴ تولید است. همچنین مشخص شده که سرانه سالانه مقالات نمایه شده در پایگاه‌های بین‌المللی به ازای هر عضو هیئت علمی به ۱.۵ مقاله باید برسد که در حال حاضر ۰.۷۵ است. این قانون است و مؤسسه ISC باید این موضوع را رصد و پایش کند.

فاضل‌زاده با اشاره به تاکید قانون برنامه هفتم توسعه به پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تقاضامحور و نیازمحور، گفت: بر اساس این قانون در پایان برنامه هفتم، باید ۱۰ درصد از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی نیازمحور باشند. در سایر گروه‌ها غیر از علوم انسانی، این میزان باید به ۲۰ درصد برسد. بر اساس یکی از گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در حال حاضر این میزان در حدود ۲ تا ۳ درصد است.

وی با اشاره به راه‌اندازی سامانه «نان» گفت: در این مدت سامانه ایده‌ها و نیاز‌ها فعال شده است. در این نظام، برای هر ایده و نیاز یک مقاله تولید شده و برای هر مقاله یک کد DOR اختصاص داده می‌شود و این کار از انجام پژوهش‌های تکراری نیز جلوگیری می‌کند.

فاضل‌زاده به چالش‌های کاربردی کردن پژوهش‌ها پرداخت و گفت: مسائلی مانند پایین بودن سهم بودجه پژوهش از بودجه کل کشور، کمتر بودن روند رشد آثار علمی از برخی کشور‌های اسلامی، ضعف نظام‌های جذب استاد و دانشجو و همچنین مهاجرت، تحریم‌های ناجوانمردانه و تبعیض‌ها علیه پژوهشگران و نهاد‌های علمی، ارتقاء و حتی حفظ جایگاه علمی، سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری رقبا و کم‌گرایی ارزیابی پژوهش‌ها؛ چالش‌های بخش مقاله‌محوری هستند.

وی ادامه داد: همچنین موضوعاتی مانند عدم انجام پژوهش‌های مشترک بین صنعت و دانشگاه، ضعف تجهیزات آزمایشگاهی، عدم اشتراک منابع و امکانات دانشگاه و صنعت، ضعف توسعه صنایع علم‌بنیان و فناوری‌بنیان، ارتباط ضعیف پارک‌های علم و فناوری با دانشگاه‌ها، عدم کاربردی کردن و تجاری‌سازی دانش تولید شده در دانشگاه‌ها و وابستگی صنایع و شرکت‌ها به محصولات آماده وارداتی، چالش‌های بخش مسئله‌محوری هستند.

رئیس ISC با بیان این‌که پنجره واحد علوم، تحقیقات و فناوری کشور می‌تواند به حل بخشی از این مشکلات کمک کند، گفت: در حال حاضر در ISC در حال تکمیل پایگاه داده هستیم تا شبکه ارتباطی شکل بگیرد.