نخبگان از تحصیل در علوم پایه فراری شده‌اند/ چالش‌های علمی در انتظار آینده ایران

خبرگزاری علم و فناوری آنا- نادیا عابد؛ با تصویب شورای فرهنگ عمومی ۱۳ شهریور در تقویم رسمی ایران به‌عنوان روز علوم پایه نامگذاری شده است، رشته‌های علوم کامپیوتر، ریاضیات و کاربردها، آمار و کاربرد‌ها در گروه ریاضی و مهندسی اپتیک و لیزر، مهندسی هسته‌ای، مهندسی پرتوپزشکی و نانوفیزیک و شیمی کاربردی، شیمی محض، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی، زیست‌شناسی جانوری و زیست‌شناسی گیاهی جزئی از شاخه علوم پایه به حساب می‌آیند. 
 
به عقیده کارشناسان آموزش عالی برای تحول در عرصه اقتصاد و توسعه روزافزون تولیدات داخلی باید روی علوم پایه سرمایه‌گذاری کرد و بدون توجه به این رشته نمی‌توان در سطح بین‌المللی درخشید و آثار علمی باشکوهی از خود برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت، حتی تحقق دانشگاه نسل سوم با نقش‌آفرینی این علم به ثمر می‌نشیند.

اهمیت علوم پایه به اندازه‌ای است که حتی رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با نخبگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها به مهجور ماندن این رشته اشاره و بر خطر نامتوازن شدن رشته‌های دانشگاهی و افزایش گرایش به رشته‌های درآمدزا تأکید کرده‌اند. 

 توسعه کشور‌های جهان در گرو توجه به رشته‌های علوم پایه و انسانی است که باعث رشد مابقی علوم می‌شود، اما شواهد نشان می‌دهد این رشته در ایران مورد غفلت واقع شده است. 

افزایش داوطلبان تجربی؛ زنگ خطر خالی ماندن صندلی‌های علوم پایه 

عبدالرسول پورعباس، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور معتقد است که افزایش ظرفیت در رشته‌های علوم تجربی باعث خالی ماندن صندلی‌های علوم پایه شده است، در صورتی که برای توسعه کشور باید روی علوم فنی و ریاضی و علوم پایه و انسانی سرمایه‌گذاری بیشتری داشته باشیم. 

با وجود اینکه علوم پایه تأثیر بسزایی در تحولات علمی جهان دارد، اما در حال حاضر با معضل کم‌اقبالی دانش‌آموزان و دانشجویان برای ادامه تحصیل در این رشته‌ها مواجه هستیم که مسئولان آموزشی نسبت به این موضوع انتقاد جدی دارند، حتی محمدعلی زلفی‌گل وزیر علوم دولت سیزدهم هم نسبت به این مسئله واکنش نشان داده و گفته است: «در ایران با توزیع نامتوازن استعداد‌ها رو‌به‌رو هستیم که اگر جلوی آن گرفته نشود، در آینده چالش‌های بیشتری سد راه توسعه علمی قرار می‌گیرد.» 

توسعه کشور بدون علوم پایه صورت نمی‌گیرد

ابراهیم صالحی عمران، رئیس انجمن آموزش عالی نیز در این زمینه با اشاره به مؤلفه‌های لازم برای هدایت تحصیلی مناسب در ترغیب دانش‌آموزان به سمت رشته‌های علوم پایه اظهار می‌کند: علوم پایه یک موضوع بسیار مهم جهانی است و زیربنای بسیاری از رشته‌های فنی و مهندسی و کامپوتر و فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی حتی پزشکی به حساب می‌آید و توسعه یک کشور بدون علوم پایه صورت نمی‌گیرد. 

وی ادامه می‌دهد: توزیع متوازن استعداد‌ها به‌عنوان یک معضل اساسی در نظام آموزش عالی ایران به حساب می‌آید که نشان از هدایت تحصیلی نامناسب دارد و بر این اساس شناسایی استعداد‌های عام و خاص صورت نمی‌گیرد. 

آموزش و پرورش دانش‌آموزان را محدود رشته‌های خاص کرده است 

با این حال به نظر می‌رسد که برای بررسی دقیق‌تر ماجرا وارد لایه‌های پایین‌تر تحصیلی از جمله آموزش و پرورش رفت تا جایی که صالحی عمران تصریح می‌کند: نظام مدیریت و فرهنگ مدرسه باید اصلاح شود تا توزیع متوازن استعداد‌ها صورت بگیرد، همچنین فرصت اشتغال هم در این زمینه بسیار تأثیرگذار است. هدایت آموزش و پرورش در انتخاب رشته دانش‌آموزان محدود رشته‌های خاص مانند پزشکی و دندان‌پزشکی شده است و گویا جامعه به رشته‌های دیگر نیاز ندارد و اگر این موضوع ادامه پیدا کند یک مشکل کلان در نظام آموزش عالی شناخته می‌شود. 

رئیس انجمن آموزش عالی ایران بیان می‌کند: موضوعی به نام هدایت تحصیلی در آموزش و پرورش برای تشویق دانش‌آموزان به سمت رشته‌های متناسب با استعداد آن‌ها وجود ندارد، بخشی از اصلاحات باید در درون آموزش و پرورش و بخشی دیگر باید خارج از آن مهیا شود. 

به گفته صالحی عمران؛ تعداد بسیار کمی از داوطلبان مشتاق تحصیل در علوم پایه هستند و کمتر دانشجویان مستعدی جذب این رشته‌ها می‌شوند، در صورتی که علوم پایه نیازمند دانشجویان نخبه است. وی ادامه می‌دهد: علوم پایه کلیدواژه توسعه علم است که در جهان سیاست اقدام مثبت به حساب می‌آید و باعث جذب نخبگان در این رشته می‌شوند و حتی بورس‌هایی هم ارائه می‌کنند. 

رئیس انجمن آموزش عالی ایران اضافه می‌کند: اگر سرمایه‌گذاری و توجه جدی به علوم پایه صورت نگیرد و هدایت تحصیلی دانش‌آموزان در توزیع استعداد‌ها متوزان نشود، قطعا کشور در آینده دچار چالش‌های علمی می‌شود. 

لزوم بازنگری دروس علوم پایه برای توسعه کشور

از طرفی یکی از مؤلفه‌های مهم که باید درباره رشته‌های علوم پایه مورد توجه قرار گیرد، بازنگری دروس این رشته‌هاست چراکه اکثر سرفصل‌هایی که در دانشگاه‌های ایران برای این رشته‌ها ارائه می‌شود عمدتا قدیمی است، بر این اساس صالحی عمران، رئیس انجمن آموزش عالی ایران با بیان اینکه علم هیچ وقت مرز ندارد، تأکید می‌کند: محتوای دروس علوم پایه و همچنین مابقی علوم باید متناسب با تحولات و تغییرات روز بازطراحی جدی شوند و این موضوع نیازمند بازه زمانی نیست، حتی کشور‌های پیشرفته در علوم پایه سرمایه‌گذاری پژوهشی زیادی می‌کنند؛ چرا‌که در رشته‌های فنی و مهندسی و ... پایه است و باید دانش‌آموزان مستعدی فارغ‌التحصیل شوند، در غیر این صورت روزانه کیفیت و سطح علمی دانش‌آموزان دچار اختلال می‌شود که بخشی از این خلأ به علت نبود ارتباط میان دانشگاه‌های ایرانی با دانشگاه‌های تراز اول دنیا است. 

بی‌توجهی به اشتغال در رشته‌های علوم پایه

یکی از شاخصه‌هایی که باعث جذب دانشجویان به رشته‌های علوم پایه می‌شود آینده شغلی این رشته‌هاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که جایگاه‌های متنوعی برای فارغ‌التحصیلان علوم پایه در کشور وجود ندارد و همین امر سبب شده که گرایش به این رشته‌ها کاهش یابد. صالحی عمران رئیس انجمن آموزش عالی ایران نیز با اشاره به وضعیت آینده شغلی رشته‌های علوم پایه اظهار می‌کند: هر کشوری به مشاغل متعدد نیاز دارد و بخشی از عملکرد آموزش عالی پاسخ به نیاز‌های حرفه‌ای و مشاغل است و همه آموزش عالی برای مشاغل نیست، بلکه توسعه علم جزء رسالت‌های اجتماعی هر دانشگاهی است و باعث توسعه علم به‌خصوص ارتقای کیفیت علوم پایه می‌شوند پس باید سرمایه‌گذاری لازم در این رشته‌ها صورت بگیرد، در صورتی که الگوی توسعه در کشور وجود ندارد که شاهد بروز چنین مشکلاتی هستیم. 

سهم اشتغال در رشته‌های علوم پایه ۴۵ درصد است 

مشاهده آمار‌های کنکور سراسری نشان می‌دهد که سالانه تعداد داوطلبان علوم پایه رو به کاهش است و به گفته صاحبان نظر زنگ خطر جدی برای کشور به حساب می‌آید، حتی وضعیت میانگین اشتغال دانش‌آموختگان طی ۵ سال یعنی از سال ۱۳۹۲ تا سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که سهم اشتغال در رشته‌های علوم پایه ۴۵ درصد است.

لزوم پیوست اشتغال در دفترچه کنکور برای ترغیب داوطلب به علوم پایه 

علی باقر طاهری‌نیا، رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در گفت‌وگو با خبرنگار پیشنهاد ارائه پیوست اشتغال در زمینه رشته‌های علوم پایه ارائه می‌دهد. وی عنوان می‌کند: بیشترین سهم جمعیت دانشجویی کشور از مجموع ۳ میلیون و ۳۴۰ هزار دانشجو مربوط به رشته‌های علوم انسانی با ۴۸.۲ درصد است و پس از آن روند دانشجویان به ترتیب در رشته‌های فنی مهندسی ۲۳ درصد، علوم پزشکی ۱۱.۵ درصد و علوم پایه و هنر ۶.۷ درصد و کشاورزی است. 

وی با بیان اینکه رشته‌های علوم پایه در وضعیت مطلوبی قرار ندارند، تأکید می‌کند: رشته‌های علوم پایه جایگاه پنجم را از میان ۶ رشته دانشگاهی در پذیرش دانشجو دارا هستند، به همین علت برای ترغیب دانشجویان جهت تحصیل در رشته‌های علوم پایه بهترین کار این است که حتما در انتخاب رشته داوطلبان، شرایط و آینده کاری رشته‌ها در کنار ضرورت توجه به استعداد و علاقه‌مندی داوطلبان توجه شود.

طاهری‌نیا بیان می‌کند: وقتی دانشجویان رشته را بر مبنای رفاه زندگی و سطح درآمد مانند تحصیل در رشته‌های پزشکی و حقوق که پردرآمد هستند، انتخاب می‌کنند، دیگر به سمت مابقی رشته‌ها حتی اگر استعداد داشته باشند تمایل پیدا نمی‌کنند.

رئیس مؤسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزش عالی ادامه می‌دهد: دانش‌آموزی که در رشته ریاضی استعداد خوبی داشته باشد تنها در صورتی جذب آن رشته می‌شود که جامعه و خانواده از او حمایت کنند و پاداش خوبی برای آن لحاظ کنند. به همین علت، می‌گوییم برای رشته‌ای که انگیزه شخصی وجود ندارد نیاز به مشوق‌های بیرونی مانند بورس تحصیلی، پرداخت شهریه و تسهیلات ویژه از سوی دولت است که وزارت علوم در این زمینه برنامه‌هایی دارد.

طاهری‌نیا تأکید می‌کند: بورس دکتری پیوسته به رشته‌های خاصی تعلق می‌گیرد که میزان متقاضی در آن‌ها رو به کاهش است که این امر باعث هدایت دانشجویان بااستعداد به رشته‌های مورد علاقه‌شان می‌شود و درنهایت دیگر نگران اشتغال‌شان نیستند. 

رئیس مؤسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزش عالی با اشاره به هدایت تحصیلی مناسب داوطلبان می‌گوید: هدایت تحصیلی بدون حمایت خانواده‌ها محقق نمی‌شود. برای مثال، دانش‌آموزی در درس زیست‌شناسی هوش و استعداد بالایی دارد، اما خانواده می‌گوید او باید حتما در رشته پزشکی تحصیل کند در صورتی که این امر نادرست است و این داوطلب باید در همان رشته مورد علاقه و مطابق استعدادش به ادامه تحصیل بپردازد. 

وی ادامه می‌دهد: هدایت تحصیلی دارای چند ضلع است که عبارت است از: دانش‌آموز، معلم، مشاور، خانواده و جامعه پیرامون مانند دوستان و همکلاسی‌هاست و تمام این موارد در کنار یکدیگر نه به صورت انفرادی باعث هدایت دانش‌آموز در رشته‌های مناسب می‌شود. 

طاهری‌نیا بیان می‌کند: اگر بخواهیم هدایت تحصیلی مناسبی داشته باشیم خانواده‌ها را باید به میدان عمل وارد کنیم؛ چراکه این مورد مابقی اعضا را هم پای کار می‌آورد. اگر خانواده استعداد فرزندان خود را در رشته‌ای شناسایی کنند، برای مثال دانش‌آموز در رشته ریاضی برنده جایزه بین‌المللی می‌شود و فرد با استعدادی شناخته می‌شود. 

رئیس مؤسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزش عالی با بیان اینکه هدایت تحصیلی با حمایت خانواده به سرانجام می‌رسد، تأکید می‌کند: عموم اشکالات از سمت خانواده‌هاست تا مشاور؛ چراکه اگر خانواده فرزندان خود را در انتخاب رشته در تنگنا قرار ندهند آن وقت است که یک انتخاب رشته مناسب را شاهد خواهیم بود. 

طاهری‌نیا می‌گوید: فرهنگ‌سازی مهم‌ترین و مؤثرترین راه برای حمایت خانواده‌ها از انتخاب رشته فرزندانشان است و این امر از طریق مرور تجربه اتفاق می‌افتد که اصحاب رسانه می‌توانند باعث ترویج چنین موضوعی شوند.

وی اضافه می‌کند: نیاز جامعه در تغییر است؛ بنابراین شگرد دانشگاه باید در تحول باشد، اما انفعالی تصمیم می‌گیرند و می‌گویند دانشگاه باید کارآفرین باشد تا می‌خواهیم در این راستا حرکت کنیم مسئولیت‌پذیری را اولویت قرار می‌دهند و یک دفعه تصمیم می‌گیرند به سمت دانشگاه سبز گام بردارند. انفعالی، انقضایی و اقتضایی یک مثلث نشان‌دهنده ناکارآمدی در هر نظام دانشگاهی بین‌المللی است.

آینده رشته‌های علوم پایه در خطر است 

به گواه گزارش‌های بین‌المللی، رشته‌های علوم پایه نقش بسیار مهمی در توسعه جوامع و اقتصاد جهانی دارند. به عنوان مثال، تحقیقات در علوم پایه می‌تواند در راستای هدف‌های توسعه پایدار سازمان ملل متحد که در سال ۲۰۱۵ تعریف شده‌اند، نقش بسزایی داشته باشد، هر چند که تحقیقات در زمینه‌های کاربردی مانند فناوری، مهندسی و پزشکی به راحتی قابل مشاهده هستند، اما علوم پایه (مانند برخی شاخص‌های ریاضی، فیزیک، شیمی و بیولوژی) نقش اساسی در ساخت و حفظ اقتصاد دانش‌بنیان دارند. علاوه بر این، علوم پایه نقش اساسی در زندگی ما دارند. آن‌ها ابزارهای لازم را برای پاسخگوئی به چالش‌های جامعه و محیط زیست جهان را فراهم می‌کنند.

با این حال هر ساله موضوع انتقاد در بی‌رغبتی داوطلبان به سمت رشته‌های علوم پایه مطرح می‌شود، اما تاکنون راه حل اساسی برای آن از سوی مسئولان ارائه نشده است، اما وضعیت جذب دانشجو و اشتغال فارغ التحصیلان نشان از زنگ خطر جدی دارد، به صورتی که اگر در این زمینه تصمیمات جدی گرفته نشود آینده رشته‌های علوم پایه به شدت مورد زیان واقع می‌شود.