«نظام استادشاگردی» چگونه نگارگری را به ریشه‌هایش پیوند می‌دهد؟

به گزارش خبرنگار تجسمی خبرگزاری آنا، در آخرین جلسه  شورای هنر کشور که روز دوشنبه دوازدهم دی ماه به ریاست محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیری محمدحسین ایمانی خوشخو برگزار شد «شیوه‌نامه نظام استاد شاگردی در آموزش هنر» به تصویب رسید.

در همین ارتباط روز گذشته محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حاشیه جلسه هیئت دولت  با اشاره به این که اجرای صحیح شیوه‌نامه‌هایی همچون «نظام استاد شاگردی» در آموزش‌های هنری می‌تواند اتفاقات بزرگی را رقم بزند درباره زمان اجرای این شیوه‌نامه گفت: این طرح اکنون مصوب شده است و ان شاالله ظرف دو هفته آینده از طرف شورای انقلاب فرهنگی ابلاغ خواهد شد.(اینجا بخوانید)

به این ترتیب، شیوه‌نامه «نظام استاد شاگردی در آموزش هنر» به صورت دوره آزمایشی در مقطع کارشناسی رشته نگارگری دانشگاه هنر‌های اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان اجرا خواهد شد. اجرای این شیوه آموزشی که ریشه در تاریخ و هویت فرهنگی ایران اسلامی دارد از همان ابتدای شکل‌گیری دانشگاه استاد فرشچیان در پاییز ۱۳۹۷ موردتوجه متولیان این نهاد علمی و مدیران فرهنگستان هنر قرار داشت.

** روشی که از عصر کهن می‌آید اما کهنه نیست

روش استاد شاگردی فقط یک نهاد فرهنگی متعلق به گذشته نیست، بلکه به‌عنوان یک روش مؤثر و کارآمد امروزی در فرایند آموزش مهارت‌های حرفه‌ای به حساب می‌آید. روشی که روان‌شناسی آموزشی چند دهه اخیر گام‌به‌گام به کشف وجوه  آن نائل گشته است. در این روش، هر کس آن‌چه نیاز داشت را با مشاهده، تقلید و تقرب به یک استاد یا فردی داناتر و تواناتر از خود یاد می‌گرفت و ازآن‌جاکه فرآیند یادگیری بخشی از زندگی و کار واقعی بود، کاملاً با الزامات کاربرد آموزشی همساز بود.

این طبیعی‌ترین راه یادگیری پیش‌از ایجاد نهاد مدرسه در جوامع بود و همه مراحل یادگیری را شامل می‌شد. نظام استاد شاگردی را می‌توان حامل معنویت و فرهنگ دینی و واسطه انتقال ارزش‌های اخلاقی دانست. این نظام و فرهنگ حاکم بر آن اختصاص به جامعه ایران ندارد و زاییده نگرش معنوی ویژه‌ای به عالم است که در همه جوامع سنتی جریان داشته است. شاید بتوان حضور شاخص و پررنگ وجه معنوی این نظام را در جامعه ایرانی، مرهون سنت دیرین عرفانی مردم این سرزمین دانست.

در نظام معاصر، نقش استاد در تصمیم‌گیری درمورد صلاحیت شاگرد به حداقل ممکن تنزل یافته و معیاری برای محک زدن ویژگی‌ها و تعهدات اخلاقی شاگرد نسبت‌به ذات هنر وجود ندارد. در این بستر، شاخصه مهم دیگر نظام سنتی که لزوم رعایت سلسله مراتب است نیز محلی از اعراب ندارد. پیگیری روند پیشرفت شاگرد در فرایند آموزش به دلیل  پیوسته نبودن دروس و واحد‌ها و تعدد اساتید و تغییر آن‌ها در هر واحد درسی موجب می‌شود پیشینه شاگرد دراین‌میان نادیده گرفته شود. این موضوع از دیگر موانع تحقق مؤلفه‌های نظام سنتی در نظام کنونی است.

به‌بیان‌دیگر، محدود سازی دوره آموزش به واحد‌های مقطع و غالباً نامرتبط درسی، تعدد استادان و همچنین از بین رفتن پیوستگی و تسلسل در ارزیابی  هنرجو موجب می‌شود، تصویر درستی از روند آموزش هنرجو قابل‌تصور نباشد.

در شیوه مرسوم آموزش هنر فرصتی برای شاگردی‌های طولانی‌مدت و روابط عمیق مراد و مریدی در نظر گرفته نشده است. در سطح آکادمیک و دانشگاه، شتاب آموزش غالباً مانع از آن است که استاد و شاگرد مجال صمیمیت بیابند. همچنین در این بافت آموزشی مؤلفه‌هایی همچون تعهد و وظیفه‌شناسی، احترام و رعایت سلسله‌مراتب، خدمت استاد کردن، محبت، ارادت و صبر و شکیبایی در آموختن کم‌رنگ شده‌اند. در گذشته نظام آموزشی برخلاف امروز مستقل از زندگی مردم نبود و خود حاوی مجموعه‌ای از نظام‌های اخلاقی، معنوی اجتماعی و حتی سیاسی بود.

استاد اخلاقیات و معنویات را در قالب اصول کار با شاگرد می‌آموخت و شاگرد نیز درمی‌یافت که حرفه و هنر او در حکم واجب دینی و امری مقدس است. استاد تنها به آموزش تکنیک بسنده نمی‌کرد بلکه سعی در تربیت همه‌جانبه‌ی شاگرد داشت. همچنین آموزش تکنیک هنری نیز منوط به اثبات صلاحیت و قابلیت اخلاقی و معنوی شاگرد بود.

اساس نظام استاد شاگردی بر اصالت دادن به آموزه‌های فطری در وجود شاگرد است که متناسب با اراده و مشیت الهی به هر انسان اعطا شده‌است. شناسایی آن وجه از دانایی فطری شاگرد و زمینه‌سازی برای ظهور آن مهم‌ترین وظیفه هر استاد است. استاد با ممارست معنوی و عملی با شاگرد، سعی می‌کند تا به این مهم دست یابد و هر شاگرد را متناسب با ظرفیت وجودی‌اش راهنمایی کند. بدین‌جهت ابتدا همه شاگردان را با درسی واحد آشنا و مکلف می‌کند و پس‌از مشاهده عکس‌العمل در تمرین‌ها بازخورد‌های آموزشی، آموزش هر یک را جداگانه پیش می‌برد. در این فضا الگوبرداری از رفتار و کردار استاد از مسیر تقلید و مشقی که شاگرد در مراحل اولیه کار ملزم به آن بود  اهیمت می‌یابد. این تقلید، فرآیندی باارزش و مقدس است که هنرمند را به سوی خلاقیت پیش می‌برد و متفاوت از تقلید ناآگاهانه و مذمومی بود که بخواهد همیشگی باشد.

در نظام استاد شاگردی، هنرجو معمولاً پس‌از گذراندن دوره‌ای خاص از مرحله‌ی مبتدی به مرحله شاگردی ارتقاء پیدا می‌کرد. شاگرد در این مرحله زمانی را سپری می‌نمود و به‌تدریج بر اسلوب کار استاد آشنا می‌شد.

** در «نظام استاد شاگردی» چه درس‌هایی در انتظار هنرپژوه است؟

آن‌گونه که در شیوه‌نامه مصوب نظام استاد شاگردی آمده است، این شیوه آموزش هنر در یک  بازه زمانی چهار سال و طی هشت پایه آموزشی برگزار می‌شود و هنر پژوهان هر دو پایه را در یک‌سال تحصیلی تحت تعلیم خواهند بود. در این نظام هنرپژوه در طی دوره چهارساله زیر نظر سه استاد کارگاه، مراتب آموزش‌های تخصی، مهارتی و عملی اخلاقی را می‌گذراند. در کنار استادان کارگاهی، دو استاد همراه نیز دروس نظری را همگام با آموزش‌های عملی هنر به هنرپژوهان تدریس می‌کرد.

اخذ بیست و دو واحد دروس عمومی دوره کارشناسی نیز به تناسب نظر و مصوب وزارت علوم  نیز ضروری و است. در این نظام، در پایه اول و دوم آشنایی با مقدمات و مبانی نظری و عملی نگارگری آموزش داده می‌شوند همچنین از پایه پنجم تا هشتم، دروس کارگاهی و عملی پروژه‌محور است.

کارگاه‌های عملی نگارگری با محوریت استاد نگارگر و استاد همراه برگزار خواهد شد. هنرپژوهان در طی دوره چهار ساله آداب زندگی و اخلاق حرفه‌ای و ممارست در کار مسئولیت‌پذیری و تعیین اهداف عالی و برنامه‌ریزی نیل به آن و روش‌های خلاق کارآفرینان همواره طی آموزش عملی نگارگری توسط استاد مربوطه کسب خواهند کرد کلاس‌های کارگاهی تخصصی سه روز از هفته از ساعت هشت تا هفده برگزار خواهد شد و حضور دانشجو در هر سه روز هفته الزامی است و سایر دروس نظری و تئوری در یک یا دو روز دیگر ارائه خواهد شد.

در آغاز آموزش، هنرپژوه که از آن به‌عنوان سفر هنرپژوه یاد می‌شود، «معرفت‌نامه» را که شامل مهم‌ترین راهبرد‌های آموزش در نظام استاد شاگردی است را خوانده و متعهد به اجرای آداب و نظام تربیتی آن خواهد شد.

** پایه‌های ۸ گانه برای تبدیل هنرپژوه به هنرمند

نظام آموزشی استادشاگردی در دانشگاه استاد فرشچیان بر اساس هشت پایه تعریف شده است که در ادامه، این پایه‌های درسی و دروس تعبیه شده در هر کدام از آنها را مرور می‌کنیم.

پایه اول:

استعدادیابی توسط گروه استادان کارگاه.

دروس مقدماتی: مقدمات و مبانی نظری و عملی نگارگری شامل تعلیم فرایند طراحی، کارگاه‌های طراحی، مبانی هنر‌های تجسمی، فرم حجم، آشنایی با تاریخ هنر ایران هنر و تمدن اسلامی، هندسه نقوش سنتی و آشنایی با هنر‌های سنتی ایران و مشق نظری.

مبانی اعتقادی و حکمی: هویت‌سازی و شخصیت و جایگاه هنرمند.

مبانی اخلاق: مسئولیت‌پذیری، عشق ورزیدن به شغل و حرفه و معرفی مناسب به جامعه، آشنایی با متون دینی و ادبی، تجلی قرآن در هنر، آشنایی با آثار ادبی کهن و فاخر فارسی گلستان و بوستان سعدی، شاهنامه فردوسی.

پایه دوم

دروس پایه: کارگاه نگارگری، کارگاه طراحی سنتی، کارگاه طراحی اصول، تصویرپردازی مبانی هنر‌های تجسمی، آشنایی با تاریخ و هنر ایران هنر و تمدن اسلامی، هندسه نقوش سنتی، ادامه و آشنایی با هنر‌های سنتی ایران ادامه آموزش تکنیک‌پردازی و قلم‌گیری و رنگ‌گزاری نگاره‌های استاد، مشق نظری و قلمی.

مبانی اعتقادی و حکمی: آموزش مراتب امضاء و انگیزش شخصیت‌آفرینی

مبانی اخلاق: اخلاق حرفه‌ای نقاشی و مراتب آداب معنوی نگارگری، آشنایی با مفاخر نگارگری

آشنایی با متون دینی و ادبی: بررسی جایگاه هنر در متون دینی، آشنایی با آثار ادبی کهن و فاخر فارسی، مثنوی معنوی مولانا و کلیله‌ودمنه

 پایه سوم و چهارم

کارگاه‌های تخصصی: کارگاه طراحی سنتی، کارگاه خلاقیت در هنر‌های سنتی، تاریخچه نگارگری تذهیب، تشعیر گل و مرغ و خیالی‌نگاری، کارگاه کاغذسازی و بوم‌سازی سنتی. سیر تحول و تطور نقوش و نماد در هنر، آشنایی با زیبایی‌شناسی در نگارگری، کارگاه نگارگری و تذهیب، نگاره‌های عرفانی و عاشقانه در مکاتب هنر نگارگری، آشنایی با دوره‌های تاریخی هنر ایران پس‌از اسلام و شناخت مکاتب نگارگری تبریز و شیراز و هرات

آداب عملی اخلاق و زندگی معنوی: تعامل، مدارا و مساوات

آشنایی با متون ادبی: آثار ادبی کهن و فاخر فارسی، دیوان خیام و دیوان نظامی گنجوی.

پایه پنجم و ششم

کارگاه‌های تخصصی: کارگاه‌های طراحی سنتی، روش تحقیق در هنر‌های سنتی، کارگاه نگارگری مکاتب ایران، اصول و مبانی بیانیه‌نویسی و فن بیان، حکمت و هنر اسلامی، آداب معنوی در هنر‌های سنتی، طراحی و نگارگری، کارگاه گل و مرغ، آشنایی با تذهیب و تشعیر، کارگاه خیالی‌نگاری، نگاره‌های حماسی و مذهبی.

مکاتب هنری نگارگری: آشنایی با دوره‌های تاریخی هنر ایران از دوره تیموری تا صفوی و شناخت مکاتب نگارگری قزوین، اصفهان و قاجار.

آشنایی با متون ادبی: آثار ادبی کهن و عرفانی فارسی، دیوان حافظ و کیمیای سعادت امام محمد غزالی

آشنایی با کارآفرینی الکترونیکی و کسب‌وکار خلاق: در این مقطع دو پروژه نگاره حماسی و عرفانی از متون ادبی فاخر ایران حافظ و مولانا باید اجرا شوند.

پایه هفتم و هشتم

کارگاه‌های تخصصی: کارگاه تکنیک‌های گل و مرغ، دیوارنگاری در ایران، تاریخ تطبیقی نگارگری ایران و نقاشی جهان، کارگاه مرمت آثار نگارگری، کارگاه لاکی و جلدسازی، اقتصاد هنر، آشنایی با رویداد‌های هنری ایران و جهان.

در این مقطع دو پروژه نگاره قرآنی و مذهبی از احادیث و قرآن کریم و موضوع فرهنگی اجتماعی روز همچون مقاومت، ایثار و اسطوره‌ای باید اجرا شود.

** پـروژه نـهـایی

هنرپژوهان در فرایند آموزش و آمادگی فارغ‌التحصیلی با مشاورت و تأیید استادان کارگاه موضوعی را انتخاب و طی سه نگاره به‌عنوان کار پروژه نهایی اجرا می‌کنند؛ و همچنین حداقل یک اثر را به گنجینه دانشگاه ارائه دهد و طی آیینی با حضور استادان مربوط، هنرپژوهان ایده خلاقیت و اجرای مجموع آثار خود را رونمایی خواهند کرد.

هنرپژوهان برای مرحله پایانی فارغ‌التحصیلی که سرآغاز فعالیت حرفه‌ای است، باید آثار نگارگری خود را حداقل در دو نمایشگاه (فردی و جمعی) در نگارخانه‌های داخلی و خارجی عرضه کنند. پس از ارائه گواهی شرکت و مستندات لازم از مدیریت نگارخانه، آخرین گام فارغ‌التحصیلی هنر پژوهان در مقطع کارشناسی رشته نگارگری برداشته خواهد شد.

در آخرین مرحله آموزش، پس از این که هنرپژوه احراز لیاقت شد، از سوی حداقل دو استاد کارگاه مفتخر به اجازه خواهد شد. در این مرحله، هنرپژوه به هنرمند ارتقا خواهد یافت. هنرمندان پس‌از طی هشت پایه و ارائه پروژه‌های کارگاهی عملی و نهایی و شرکت در دو نمایشگاه انفرادی و گروهی و اخذ اجازه‌نامه برای ورود به شغل نگارگری، سوگندنامه را قرائت کرده و نسبت‌به آموزش‌های حرفه‌ای و اخلاقی فراگرفته متعهد به اجرای آن‌ها در حرفه نگارگری و زندگی فردی و اجتماعی خواهد شد.

در نهایت باید گفت اجرای درست این نظام آموزشی ریشه‌دار، نویدبخش اتفاقی مثبت در عرصه آموزش عالی کشور خواهد بود، چرا که این شیوه  مبتنی بر تعامل مستمر بین استادکار و هنرجو و انتخاب کیفی دانشجو و استاد به صورت متقابل طراحی شده که به تعمیق و اثربخشی هر چه بیشتر آموزش‌های هنری می‌انجامد.