جلوگیری از سوخت سرمایه علمی در ایران، ضرورتی برای دولت سیزدهم

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری آنا رضا طهماسبی بلوک آباد؛ عضو شبکه پژوهشگران حلقه حکمرانی علوم اجتماعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام در یادداشتی نوشت: انبوهی از داده‌هایی که در پس زمینه نوشته‌های علمی قرار دارند، در اختیار هیچ کسی قرار نمی‌گیرد. اما آیا این وضعیت در دنیا هم صادق است؟

مقدمه
انقلاب اسلامی ایران بعد از انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، روح تازه‌ای به‌خود دید. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی، «انتخابات، تزریق خون تازه در کالبد نظام جمهوری اسلامی است؛ تجدید قوا و تجدید نیرو برای ملّت است». عرصه علم و پژوهش نیز همواره از مسائل اصلی انقلاب اسلامی در کشور بوده است. متأسفانه در سال‌های گذشته بی‌توجهی‌های فراوانی نسبت به این عرصه شده است. این بی‌توجهی‌ها نه تنها سکون به بار آورده است؛ بلکه در برخی زمینه‌ها باعث عقب‌رفت نیز شده است. در مسیر آینده کشور، کارهای بسیار حیاتی لازم است تا در عرصه علم و پژوهش انجام گیرد. دولت جدید می‌تواند با ظرفیت‌های جامعه پژوهشگران، تحولات اساسی را رقم بزند. در این یادداشت به بررسی یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه علم و در عین حال جزء مغفولترین آن‌ها پرداخته و آن را تقدیم دولت سیزدهم می‌کنیم تا بلکه بتوانیم گامی در راستای حل آن برداریم.
حرفمان را با ذکر یک مثال در حوزه پژوهش آغاز می کنیم. دانشجویی را فرض کنید که با استاد خود اقدام به نگارش یک مقاله علمی می‌کند. او با استاد خویش، برای مقاله خود، ماه‌ها تلاش می‌کند و با افراد مختلفی مصاحبه می‌کند. اما مصاحبه شونده‌ها از لحاظ علمی بسیار غنی بوده و به خاطر مشغله‌های زیاد، به راحتی در دسترس نیستند. دانشجو باید برای تنظیم قرار ملاقات با آنها ساعت‌ها تلاش کند. بالاخره امروز بعد از مدت‌ها تلاش، توانسته است از ۱۵ نفر از بزرگان علمی حوزه مربوط به خود وقت بگیرد و اقدام به مصاحبه کند. علاوه بر این دانشجو، دانشجوی دیگری هم در پژوهش خود نیاز به یک سری کار آزمایشگاهی دارد که پیگیری‌های اداری زیادی را باید برای تهیه مواد اولیه و تجهیزات لازم طی کند. در نهایت با صرف زمان و هزینه موفق می‌شود تا شرایط لازم را برای آزمایش فراهم کند و آزمایش را با موفقیت به اتمام برساند. بعد از چندین ماه از شروع پژوهش، وقت آن رسیده است که این دانشجوها یافته‌های علمی خود را در قالب صفحات محدود مقاله جمع آوری کنند. طبیعتا آنها نمی‌توانند همه دستاوردها و یافته‌های خود را در چند صفحه ذکر کنند. متن مصاحبه‌ها، جزئیات دقیق آزمایشات و همچنین تجربیات حاصل از شناخت موانع، میان برهای شناخت شده این پژوهش و سایر دستاوردهای آنها در چند صفحه محدود مقاله که نصف آن هم مربوط به روش تحقیق و ادبیات پژوهش است، جا نمی‌شود. از طرفی هم نباید مقاله طولانی شود و مخاطب رغبتی به مطالعه پیدا نکند؛ نشریات علمی نیز اجازه این کار را نمی‌دهند. بنابراین آنها نباید بخش زیادی از یافته‌های خود را در مقاله بیاورند بلکه فقط خلاصه ای از فعالیت‌های انجام گرفته و نتایج را در مقاله ذکر کنند.

از قضا بعد از مدت کوتاهی، پژوهشگران دیگری پیدا می‌شوند که دوست دارند در موضوع مرتبط با موضوعات دو پژوهشگر قبلی پژوهش کنند. هنوز مقاله‌های این دو پژوهشگر به چاپ نرسیده اند تا بشود از آن استفاده کرد. همچنین اگر چاپ هم شده بود، بسیاری از داده‌های آن مقاله‌ها مانند محتوای مصاحبه‌ها، شرایط آزمایشگاه، مواد اولیه تهیه شده، چالش‌ها و ... در دسترس پژوهشگران جدید نبود. بنابراین پژوهشگران جدید مجبورند که بخش زیادی از اطلاعات و داده‌های علمی که در اختیار آن دو پژوهشگر بود و طی مسیر پژوهش‌هایشان ماه‌ها طول کشیده بود را دوباره انجام دهند و مسیرهای طی شده چند ماهه را به نوعی تکرار کنند. دوباره مصاحبه هایی انجام شود و تهیه مواد اولیه لازم برای آزمایش نیز مجددا مسیر اداری خودش را طی کند و ... .

اگر اندکی پیرامون خود را مشاهده کنیم، متوجه خواهیم شد که شرح حال بسیاری از پژوهشگران ما در جامعه علمی کشور همین‌گونه است. داده‌های علمی مفید در اختیار دیگر پژوهشگران قرار نمی‌گیرد، زمان زیادی صرف می‌شود تا داده‌های علمی به صورت رسمی به چاپ رسیده و در اختیار همه گان قرار گیرد و غیره.

خیلی از ما تصور می‌کنیم که پایگاه‌هایی که مقالات یا کتب علمی در آن‌ها نمایه شده اند، تنها منابعی هستند که برای پژوهش باید مورد استفاده قرار گیرند. به طوریکه هر کدام از ما اگر بخواهیم در مورد یک موضوع علمی تحقیق کنیم، به سراغ مقالات یا کتاب‌های مختلف در این حوزه می‌رویم. به عبارت دیگر، بخش مهمی از فعالیت‌های علمی در کشور توسط مقالات علمی که در داخل و خارج وجود دارد، انجام می‌گیرد. همان طور که در مثال دیدیم، در پس زمینه مقالات، داده‌های بسیاری وجود دارد که متأسفانه منتشر نمی‌شود و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. به عنوان مثال مصاحبه‌هایی که در مورد یک مقاله یا پایان نامه انجام گرفته است، در انحصار یک یا تعداد محدودی از پژوهشگران همان مقاله یا پایان نامه قرار دارد. در حالیکه اگر این مصاحبه‌ها در اختیار سایر پژوهشگران قرار می‌گرفت، شاهد پژوهش‌های بسیار مفید و به موقع می‌شدیم که امروز انجام نشده است.

با این مثال می‌توان در بعد وسیع تری از جامعه پژوهشگری، به این مسأله نگاه کرد. همانطور که گفتیم، انبوهی از داده‌هایی که در پس زمینه نوشته‌های علمی قرار دارند، در اختیار هیچ کسی قرار نمی‌گیرد. اما آیا این وضعیت در دنیا هم صادق است؟ جواب ما این است: «خیر!». پایگاه‌های بسیاری (شاید بتوان گفت بیشماری) وجود دارند که اقدام به انتشار داده‌های علمی می‌کنند. برای همین منظور «آرشیوهای داده پژوهش [۱]» در دنیا به وجود آمده اند که مانع از هدر رفت این دانش می‌شوند.

آرشیو داده‌های پژوهش

متن یا صوت گفتگوهای علمی، داده‌های جمع آوری شده برای یک پایان نامه یا مقاله، نتایج به دست آمده از انجام یک آزمایش در آزمایشگاه، تجارب مفید یک پژوهشگر در پژوهش بلند مدت و غیره نمونه‌هایی از اطلاعات و داده‌هایی هستند که در بسیاری از پایگاه‌های علمی در دنیا ذخیره می‌شوند و مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار می‌گیرند. این پایگاه‌ها در دنیا به Research Data Archive معروف هستند. اما خیلی از اوقات به خاطر عدم اطلاع جامعه پژوهشگری ما از این وضعیت، مراجعه به این پایگاه‌ها بسیار کم است! در کشور ما نیز حداقل در حوزه علوم انسانی، سازوکارهای چندانی برای انتقال داده‌های پژوهش به سایر پژوهشگران وجود ندارد. صِرف پرداختن به مقالات منتشر شده در دنیا ما را با فاصله زمانی خاصی از مرزهای علم عقب نگه می‌دارد. این فاصله زمانی، در حداقل ممکن شامل مدت زمانی است که در تبدیل داده‌های پژوهش به یک مقاله یا کتاب سپری می‌شود. همچنین هزینه‌ها و فعالیت‌های بعضا تکراری در مسیر پژوهش اتفاق می‌افتد.

علاوه بر مراکزی که اقدام به آرشیو داده‌های پژوهش می‌کنند، بسیاری از دانشگاه‌ها نیز وجود دارند که خودشان اقدام به آرشیو کردن داده‌های علمی کرده و آنها را در اختیار جامعه علمی بین المللی قرار داده اند که بر اساس آن امکان دسترسی آن برای برخی از پژوهشگران فراهم شده است[۲]. جالب است که تعداد قابل توجهی از این مراکز که اقدام به آرشیو کردن داده‌های علمی می‌کنند، به طور رسمی آن داده‌ها را به نام تهیه کننده ثبت[۳] می‌کنند.

یکی از قابلیت‌هایی که «آرشیو داده‌های پژوهش» برای پژوهشگران فراهم می‌کنند، این است که پژوهشگری که در حال پژوهش است را از ثبت داده‌های جدید علمی مرتبط مطلع می‌سازد. یعنی پژوهشگر با انتخاب حوزه مطالعاتی خود در سامانه‌های آرشیو داده، این امکان را برای خود فراهم می‌کند که از اطلاعات و داده‌های علمی جدید و مرتبط با موضوع خود که در سامانه دیتا آرشیو ثبت می‌شود، مطلع شود. بنابراین این امکان فراهم می‌شود که پژوهشگر از کشف به روزترین داده‌های علمی (اعم از مصاحبه‌های علمی، داده‌های خرد یا کلان به دست آمده توسط پژوهشگر دیگر، آمار خام یا تحلیل شده در مورد یک پدیده و ...) در سراسر جامعه پژوهشگران که در سامانه دیتا آرشیو داده‌های خود را ثبت می‌کنند، مطلع شود. در این بین بسیاری از پژوهشگران داده‌های علمی مورد نظر خود را می‌توانند به فروش بگذارند. فروش داده‌ها در این پایگاه‌ها تا حدی رواج پیدا کرده است که به یکی از موضوعات پر بحث تبدیل شده است.

بهبود تعاملات علمی از طریق آرشیو داده پژوهش

بهره‌مندی پژوهشگران از داده‌های پژوهشی این پایگاه‌ها صرفا به استفاده از خود داده‌ها ختم نمی‌شود؛ بلکه استفاده از این داده‌ها می‌تواند یک تعامل جدیدی بین دو یا چند پژوهشگر شکل دهد. این تعاملات که در حقیقت با وساطت برخی از پایگاه‌های داده شکل می‌گیرند، تاثیرات قابل توجهی در شکل گیری علم جدید دارند. چرا که علم در ارتباط با دیگران شکل می‌گیرد. برخی از سامانه‌های آرشیو داده‌های پژوهش، امکاناتی را به منظور تسهیل تعاملات بین پژوهشگران فراهم کرده اند. به طور مثال پایگاه داده Datacite یک نمونه از این پایگاه‌ها است که برای هر یک از پژوهشگران پروفایل الکترونیکی تهیه می‌کند که پژوهشگران می‌توانند از این طریق با رویکردهای علمی یکدیگر آشنا شوند.

استفاده حداکثری از آرشیو داده‌ها

این نکته جالب است که در عرصه «آرشیو داده‌های پژوهش» مقالاتی[۴] نوشته شده و به این مسأله پرداخته اند که با بالارفتن عمر داده پژوهش در آرشیوها به تدریج از دسترس خارج می‌شوند و مراجعه چندانی به آنها نمی‌شود. یعنی یکی از مسائل حوزه «داده پژوهش»[۵] این است که چه اقدامی بکنیم که داده‌های پژوهش همیشه مورد استفاده قرار گیرند و استفاده از آنها مستمر بوده و فراموش نشوند. در حالی که این دغدغه در کشور ما چندان مطرح نیست. چرا که اصلا داده پژوهشی داخلی چندانی که قابل دسترسی باشد وجود ندارد و اصلا بنا نبود که از داده‌های پس زمینه مقالات و پژوهش‌هایمان که چاپ نمی‌شوند، استفاده کنیم، چه برسد به اینکه بخواهیم در مورد کاهش مراجعات به آنها اظهار نظر کنیم.

نگاهی به آرشیو داده‌های موجود

شاید باور کردن این حقیقت سخت باشد که بیش از ۳۰۰۰ (سه هزار) پایگاه داده پژوهش[۶] در دنیا وجود دارد. سامانه Re۳data[۷] حدود ۳۲۰۰ پایگاه از این پایگاه‌ها را لیست کرده و دسترسی به آنها را فراهم کرده است. جالب است با یک جستجوی ساده در بین کشورها نتایج ناخوشایندی مشاهده می‌شود. بیش از ۱۰۰۰ پایگاه برای آمریکا، ۲۵۶ پایگاه برای کانادا و چندین کشور بیش از ۱۰۰ پایگاه داده علمی دارند که روزانه توسط پژوهشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد. کشوری مانند هندوستان که شاید به چشم ما هم نمی‌آید، ۴۶ پایگاه داده دارد که روزانه تبادل دانش بین پژوهشگران به وفور اتفاق می‌افتد. اما این آمار برای کشور ما یا صفر است یا بسیار اندک است. در تصویر زیر کشورهایی که دارای پایگاه آرشیو داده هستند، با رنگ سبز مشخص شده اند. پایگاه داده Re۳data که آرشیوها را لیست کرده است، هیچ آرشیوی از ایران را به نمایش نگذاشته است.

کشورهای دارای آرشیو داده پژوهش با رنگ سبز مشخص شده اند (منبع: پایگاه داده Re۳data.org)

هدایت علم با آرشیو داده‌های پژوهش

شاید عده ای تصور کنند که انتشار پایگاه‌های داده به افشای اطلاعات منجر می‌شود و داده‌های محرمانه به سرقت رفته و لذا به صلاح کشور نیست که با وجود دشمنی‌هایی که علیه جمهوری اسلامی می‌شود، پایگاه داده در ایران ایجاد شود. در حالی که باید توجه کنیم که بخش زیادی از دانشی که تولید می‌شود، محرمانه نیست و می‌توان انتشار داده‌های محرمانه را استثنا کرد. همچنین قرار نیست همه داده‌های موجود در دسترس همگان باشد. کشورهایی که به نحوی جلودار عرصه علم محسوب می‌شوند نیز پایگاه‌های داده فراوانی ایجاد کرده اند (در تصویر بعدی تعداد پایگاه‌های موجود در هر کشور که داده‌های پژوهشی را آرشیو کرده اند، نشان داده شده است) و اتفاقا بیشترین انتشار داده توسط آنها انجام می‌گیرد و البته هر دانشی در دسترس هر شخصی نیست. آنها با این کار به دنبال هدایت علم دنیا به سمت مسائل خود هستند. در حقیقت آنها به دنبال این هستند که با انتشار حداکثری داده‌ها، پژوهش‌هایی را در دنیا شکل دهند که بتوانند برای مسائل داخلی خودشان راه حل‌هایی را از دانشمندان سراسر دنیا به دست آورند. البته طبیعی است بر اساس سیاست‌هایی که دارند، داده‌های محرمانه را منتشر نمی‌کنند. به طور مثال بنیاد ملی علم در آمریکا تا ۱۵ سال اعلام نکرده بود که پیرامون حوزه نانو پژوهش می‌کند. یعنی زمانی که دنیا از علم نانو در بی‌خبری به‌سر می‌برد، این بنیاد ۱۵ سال بر روی این موضوع کار کرده و یک مقاله هم به صورت عمومی منتشر نکرده بود.


داده پژوهش گاها زودتر از مقاله به مقصد می‌رساند!

برخی اوقات تهیه و تنظیم داده پژوهش برای پژوهشگر، زودتر از مقاله نویسی به نتیجه می‌رسد. چرا که نگارش مقاله و تنظیم آن در قالب شیوه‌هایی که مجلات اعلام می‌کنند، باعث صرف زمان می‌شود و همچنین مدتی که برای داوری سپری می‌شود نیز غالبا زمان طولانی را در بر می‌گیرد. اما با انتشار داده پژوهش در آرشیو داده‌ها، اولا داده‌های علمی سریعتر به نام پژوهشگر ثبت می‌شود و همچنین مدت زمان انتشار آن بسیار کوتاه است و همچنین در برخی اوقات بیشتر از اصل مقاله مورد ارجاع و استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین پژوهشگران در برخی کشورهای پیشرفته علمی صرفا به دنبال کتاب یا مقاله نیستند بلکه داده‌های پژوهش نیز یکی از منابع مهم علمی برای آن‌ها به شمار می‌آید.

خود را از منابع محروم نکنیم!

ما نیز نباید خود را از منابع وسیع داده پژوهش محروم کنیم. بلکه باید به این سمت برویم که پژوهشگرانمان در حد امکان داده‌های علمی خود را برای استفاده دیگر پژوهشگران منتشر کنند و خودشان نیز از آنها استفاده کنند. از طرف دیگر پذیرش گرفتن برای داده پژوهش بسیار ساده تر از مقاله است چرا که حالت غیر رسمی دارد. خیلی از علومی که در ذهن پژوهشگران هست و پژوهشگران دیگری می‌توانند استفاده کنند، بروز و ظهور نمی‌یابد و حتی در برخی موارد، پژوهشگر به دلایل مختلفی آن‌ها را به مقاله هم تبدیل نمی‌کند. یکی از دلایل آن ممکن است سختی کار مقاله نویسی و دیسیپلینی باشد که پژوهشگر باید رعایت کند تا یک مقاله را بتواند به چاپ برساند.

راهی نو باید در انداخت...

حال، با این وضعیت باید به دنبال یک راه حل مناسب بود! اینکه گفته شده، آرشیو داده چندانی نداریم، آیا با ایجاد یک سامانه‌ای که آرشیو داده‌ها در آنجا قرار بگیرد، کار درست می‌شود؟ خیر، ما نباید فورا به سمت راه حل معرفی شده یا اجرا شده توسط دیگران پرش کنیم. کار، کار عمیقی است. صرف ایجاد یک سامانه کار را حل نخواهد کرد. مهم این است که سازوکاری طراحی گردد که پژوهشگران با اشتیاق به سمت ارائه داده‌های پژوهشی بروند. مکانیزمی ایجاد شود که پژوهشگر خود به خود و با کمال لذت هر آنچه دارد را در اختیار نیازمندان به آن دانش قرار دهد. شاید لازم باشد این کار از خود مؤسسات علمی یا دانشگاه‌ها شروع شود و آنها با ایجاد زیرساخت‌های گوناگون فرایندهای پایین به بالایی را شکل دهند که بدون هیچ‌گونه دستورالعمل خاصی پژوهشگران را به اشتراک داده‌های پژوهش سوق دهند. نظام مالی تبادل اطلاعات و رجیستری داده‌ها، باید خود را پیدا کند. به قول عطار نیشابوری که می‌گوید: «مشک آن است که ببوید، نه آنکه عطار بگوید»، سازوکارهای این چنینی هم که برای انسان طراحی می‌شود، باید از این سنخ باشند. نباید عجله کرد، بلکه باید سازوکاری تهیه کرد که بتوان با رویه‌های غیر دستوری این رویه‌ها را در اجتماع پژوهشگران زنده کرد.

خطاب به دولت سیزدهم

دولت سیزدهم می‌تواند گام‌های اساسی در زمینه حل مسائل اشاره شده بردارد. مسأله‌ای که در این یادداشت اشاره شد، یکی از ده‌ها مسأله موجود در حوزه حکمرانی دانش است که امید است با جامع‌نگری فعالان و مدیران عرصه علم روز به روز در راستای حل آنها گام برداشت. متأسفانه بسیاری از این مسائل در دولت‌های گذشته مورد کم‌مهری قرار گرفته‌اند. در برخی از موارد هم که راه‌حل و اقدامی از طرف دولت مشاهده شده است، غالبا بدون در نظر گرفتن ماهیت پژوهشگر و پژوهشگری نسخه‌هایی پیچیده شده است که ثمرات مورد انتظار را آن‌چنان که باید برآورده نکرده‌اند.

انتظاری که از دولت جدید می‌رود این است که با نگاه ژرف و به دور از ساده انگاری‌ها و سطحی نگری‌ها به مسأله بپردازد. این دولت از یک طرف می‌تواند با ارائه دستورالعمل‌ها یا لایحه‌ها و سایر تشریفات بوروکراسی شانه خود را از هر گونه اقدامی خالی کند؛ اما از طرف دیگر، نه‌تنها می‌تواند با اتخاذ رویکردهای پایین به بالا و توجه ویژه به استقلال و اختیار عمل پژوهشگران گام های بنیادین، علمی و متناسب را با شرایط کشور بردارد؛ بلکه با فراهم کردن بسترهای فکری و سازوکارهای برآمده از متن دانشگاه‌ها و مجموعه‌های علمی، آن‌ها را به حرکت در مسیر مسأله یاد شده هدایت و ترغیب کند.

خلاصه و نتیجه‌گیری

کشور ما دارای سرمایه و ثروت علمی بسیار زیادی است که توسط پژوهشگران مختلف همواره تولید می‌شود؛ ولی متأسفانه بخش اندکی از آن توسط سایر پژوهشگران قابل مشاهده است و پژوهشگران از داشته‌های موجود به جز آن چه در مقالات و کتب موجود است، اطلاع ندارند. متن مصاحبه‌ها، فعالیت‌های علمی - فناوریِ آزمایشگاهی، تجربیات پژوهشگران، تحلیل‌های داده عمیق و غیره، انبوهی از داده‌های علمی را شکل می‌دهند که می‌توانند در پژوهش‌های بسیاری مورد استفاده قرار بگیرند. امروزه آرشیو داده‌های پژوهش در دنیا همین هدف را دنبال می‌کنند. متأسفانه با وجود بیش از ۳۰۰۰ آرشیو داده پژوهش در دنیا، کشور ما حداقل در حوزه علوم انسانی پایگاه عمده ای در این خصوص ندارد. این یعنی هدر رفت انبوهی از ثروت علمی در ایران! باید راهکاری در این حوزه ترسیم کنیم که بتوانیم از دانشی که به هدر می‌رود یا بلا استفاده می‌ماند یا فراموش می‌شود، جلوگیری کنیم. در این یادداشت به دنبال تبیین این مسأله بودیم که مطالعات حوزه حکمرانی دانش در جامعه علمی امروز در حال تسهیل و هدایت دانش از طریق همان آرشیو داده‌های پژوهش است که ما عمدتا بی بهره‌ایم. با این حال ارائه راه‌حل عجولانه برای این امر عاقلانه نیست و گفتگوها و بررسی‌های زیادی از دولت سیزدهم و جامعه پژوهشگران می‌طلبد تا نظام آرشیو داده‌های پژوهش متناسب با شرایط کشورمان شکل بگیرد.

وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ
الحمدلله رب العالمین

---

[۱] Research Data Archives

[۲] به عنوان مثال Research Data Oxford یکی از این پایگاه‌های دانشگاهی است که متعلق به دانشگاه آکسفورد است و از سراسر جهان قابل دستیابی است.

[۳] Registry

[۴] به عنوان مثال مقاله زیر به همین موضوع اشاره دارد که هفت سال قبل نگارش شده است!
Vines, T. H., Albert, A. Y., Andrew, R. L., Débarre, F., Bock, D. G., Franklin, M. T., ... & Rennison, D. J. (۲۰۱۴). The availability of research data declines rapidly with article age. Current biology, ۲۴(۱), ۹۴-۹۷.

[۵] Research Data

[۶] Research Data

[۷] Registry of Research Data Repositories (re۳data.org)

انتهای پیام/۴۱۲۷