روایتی از یکصد سال صنعت برق اصفهان/ «لایحه چراغ‌برق» نخستین قانون برق ایران شد

گروه استان‌های خبرگزاری آنا؛ دستیابی به انرژی برق در ایران در عصر قاجار و به‌ویژه توسط بخش خصوصی ممکن شد و در بیشتر شهرهای مهم ایران، بزرگمردانی مانند امین‌الملک، خاندان امین‌الضرب و خاندان میلانی برای برخورداری مردمان دیار خود از این موهبت همت گماشتند.

چاپ کتاب یکصد سال صنعت برق اصفهان و انگیزه گردآورنده از نگارش این کتاب، خبرنگار خبرگزاری آنا در اصفهان را بر آن داشت تا با لیلا پهلوان‌زاده عضو هیئت علمی رشته معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان(خوراسگان) و مؤلف این اثر در این باره  گفتگو کند که مشروح آن را در می‌‌خوانیم.

آنا: با انقلاب صنعتی در قرن 18 ناگهان شاهد سرعت رویدادهای علمی هستیم به طوری که جهان در برهه‌ای از زمان در برابر انقلاب‌های علمی غافلگیر می‌شود، فکر می‌کنم مطلع گفتگو را اینگونه آغاز کنیم، خوب است.

پهلوان‌زاده: موافقم، به‌دنبال ظهور انقلاب صنعتی در اواسط قرن 18 میلادی، جهان به‌یکباره دستخوش تحولات فراوانی شد که بر تمام ارکان و شیوه زندگی مردم تأثیر گذاشت. تحولات و نوآوری در سیستم‌های حمل‌و‌نقل، شیوه و الگوی ساخت بناها، نحوه ارتباطات و سیستم‌های اطلاع‌رسانی، شکل‌گیری کارخانه‌ها و کارگاه‌های متعدد با کاربری‌های مختلف و ده‌ها نمونه دیگر، همه نمونه‌هایی از تأثیرات این انقلاب هستند که به‌تدریج در تمام کشورهای جهان به منصه ظهور رسیدند.

آنا: و تکنولوژی برق یکی از برجسته‌ترین این تحولات است؟

پهلوان‌زاده: بله، نوآوری در سیستم‌های تولید انرژی و به‌ویژه تولید برق نیز یکی از دستاوردهای مهم این انقلاب به شمار می‌آید؛ در واقع، اگرچه دستیابی به مواهب انقلاب صنعتی آرزوی کشورهای مختلف بود؛ اما بهره‌گیری از انرژی برق و به‌ویژه کارکرد روشنایی آن که سرزمین‌ها و زندگی ساکنان آنها را مانند روز روشنایی می‌بخشید در جایگاه ویژه‌ای قرار داشت. اگرچه بنابر اسناد و مدارک موجود، از قرن‌ها پیش از انقلاب صنعتی، تولید برق آرزوی پژوهشگران و دانشمندان مختلف بود؛ اما در نهایت سال 1879 میلادی و با تولید لامپ حرارتی رشته‌ای توسط توماس ادیسون، عصر الکتریسیته یا نور آغاز شد و این افتخار با نام و یاد ادیسون همراه شد.

آنا: این تکنولوژی چه زمانی وارد ایران شد؟

پهلوان‌زاده: دستیابی به انرژی برق در ایران در عصر قاجار و به‌ویژه توسط بخش خصوصی ممکن شد و در بیشتر شهرهای مهم ایران، بزرگمردانی مانند امین‌الملک، خاندان امین‌الضرب و خاندان میلانی برای برخورداری مردمان دیار خود از این موهبت همت گماشتند. اگرچه امروزه اختلاف نظرهایی درباره نخستین فرد واردکننده صنعت برق به ایران وجود دارد؛ اما مسلماً آنچه مهم است تلاش‌های صورت‌پذیرفته برای روشنایی‌بخشی به شهرها و رقم‌زدن آینده‌ای بهتر و به ارمغان آوردن رفاهی بیشتر برای مردم ایران است.

آنا: ورود صنعت برق به اصفهان چگونه بوده است؟

پهلوان‌زاده: در اصفهان در دهه 1300 شمسی، فضل‌الله دهش ملقب به عطاءالملک، بزرگمردی بود که پس از کسب تجربه در برپایی کارخانه نساجی وطن اصفهان (سومین کارخانه نساجی ایران)، پا به عرصه صنعت برق نهاد و علاوه بر تقدیم نخستین قانون برق ایران به نام «لایحه چراغ‌ برق» به مجلس شورای ملی و دریافت امتیاز حق تقدم تأسیس چراغ‌برق اصفهان، پایه‌گذار این صنعت در شهر اصفهان شد. تلاش‌ها و اقدامات اولیه دهش که کاری بس بزرگ در زمانه و عصر خویش به شمار می‌آمد و پیگیری و تداوم این تلاش‌ها توسط افراد و نهادهای دولتی و خصوصی مختلف تا امروز، حکایتی جالب و آموزنده است که باید به عنوان بخشی مهم از پیشینه اصفهان محفوظ نگاه داشته شود.

آنا: با وجود اهمیت این مسئله، تاکنون تحقیق گسترده و مستندی درباره صنعت برق اصفهان بر پایه اسناد و مدارک معتبر انجام نپذیرفته است؟

پهلوان‌زاده: بله، اگرچه کتاب های باارزشی مانند «تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران» نوشته حسین محبوبی اردکانی در سال 1368، کتاب «تاریخ یکصد سال صنعت برق ایران» نوشته محمداسماعیل بانکیان تبریزی در سال 1383 و کتاب «صنعت برق ایران در آیینه تاریخ» نوشته محمدصادق حامد و منوچهر حبیبی در سال 1384 و کتاب‌ها و مقالاتی از این نوع، پیشینه ورود صنعت برق را در ایران به تصویر کشیده‌اند؛ اما به‌دلیل بررسی اجمالی پیشینه این صنعت در هر شهر به‌ویژه اصفهان، تمام تلاش‌های صورت‌پذیرفته در انجام این مهم بازگو نشده است و به همین سبب، انجام پژوهشی گسترده و بر پایه مستندات تاریخی و علمی اهمیتی دوچندان داشت.

آنا: چگونه طرح و ایده این کتاب شکل گرفت؟

پهلوان‌زاده: اواخر سال 1395 با طرح اهمیت این موضوع در شرکت برق منطقه‌ای اصفهان، مستندنگاری پیشینه صنعت برق اصفهان  اوایل سال 1396 به «مرکز پژوهشی معماری و شهرسازی معمارخانه باغ نظر» محول شد. در ابتدای امر، با وجود تجارب این مرکز در انجام این نوع پژوهش‌ها، پیش‌بینی میزان گستردگی و پراکندگی اطلاعات موجود ممکن نبود و همین امر بر سختی کار می‌افزود.

آنا: چرا؟

پهلوان‌زاده: تهیه‌ اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی که به‌دلیل تعداد زیاد صفحات اسناد و زمان‌بر بودن اسکن آنها ماه‌ها به طول انجامید، تهیه بخشی از اسناد از مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، آرشیوهای شخصی، آلبوم‌خانه کاخ گلستان تهران، آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ‌موزه سعدآباد و بسیاری از منابع اطلاعاتی دیگر از یک طرف و بازخوانی تمام این اسناد و مدارک از طرف دیگر، به ‌سرانجام ‌رسیدن این پژوهش را بسیار طولانی کرد.

بازخوانی اسناد متعلق به دوران قاجار و بخشی از دوران پهلوی اول، پژوهش درباره تعارض‌های موجود در برخی اسناد و تلاش برای بازخوانی اسناد دیگر شهرهای پیشرو در این صنعت مانند تهران، مشهد، رشت و تبریز برای ارائه مطالبی مستند توسط پژوهشگران این مرکز و تبدیل گزیده‌ای اندک لیکن مهم از این اسناد به منابع اطلاعاتی قابل‌چاپ در کتاب، بخشی از اقدامات صورت پذیرفته در این راستا بود.

آنا: تا چه اندازه از سندهای رسانه‌ای استفاده شد؟

پهلوان‌زاده: در واقع گردآوری اخبار مندرج در روزنامه‌های مختلف و استخراج گزیده‌ای از اخبار مرتبط با صنعت برق اصفهان، بخش دیگر این پژوهش بود. به دلیل نمایه‌نشدن روزنامه‌های مهم شهر اصفهان (که انجام‌نشدن آن تا به حال توسط متولیان و مسئولان مربوط جای بسی تعجب دارد)، لازمه انجام این بخش پژوهش، ورق‌زدن صفحه‌به‌صفحه صدها شماره از روزنامه‌های موجود در آرشیوهای کتابخانه دانشگاه اصفهان، کتابخانه ابن‌مسکویه و کتابخانه صائب و سایر مراکز بود که پژوهشگران مرکز را ماه‌ها مشغول خود کرد.

آنا: شرکت برق منطقه‌ای اصفهان در این زمینه چه اطلاعاتی ارائه کرد؟

پهلوان‌زاده: استخراج اطلاعات از اسناد موجود در بایگانی شرکت برق منطقه‌ای اصفهان و کارنامه‌های مختلف آمار و اطلاعات برق، گردآوری تصاویر موجود در بایگانی این شرکت و بایگانی برخی دیگر از شرکت‌های مرتبط، از دیگر اقدامات تهیه و نگارش این کتاب بود. مصاحبه با بزرگان و پیشکسوتان صنعت برق اصفهان که به همت کارشناسان دفتر روابط عمومی شرکت برق منطقه‌ای اصفهان انجام پذیرفت و در اختیار این مرکز قرار گرفت نیز بسیار مثمر بود.

بخش مهمی از مستندنگاری این پژوهش، بازسازی تصویری کارخانه برق اصفهان در سه دوره تاریخی 1335، 1348 و 1354 بود که با صرف وقت، هزینه و دقت فراوان و بر پایه مصاحبه با مطلعان، تصاویر هوایی قدیمی ادوار مزبور و تعدادی اندک از تصاویر قدیمی برجای‌مانده انجام شد تا به درک بهتر خوانندگان این کتاب از مشخصات این کارخانه یاری رساند.

آنا: و سخن پایانی:

پهلوان‌زاده: در کتاب حاضر سعی شده با گردآوری اسناد و منابع مهم تاریخی که برخی از آنها برای نخستین بار منتشر می‌شوند، مجموعه‌ای  600 صفحه‌ای درخور و شایسته تدوین شود تا نمایانگر تلاش بزرگمردانی مانند دهش و دیگر افرادی باشد که با وجود همه انتقادات، برای روشنایی‌بخشی به اصفهان فعالیت کرده‌اند.

انتهای پیام/4117/4062/