ابن شهاب زُهری و تبحر در علم حدیث

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

محمد بن مسلم قرشی مدنی معروف به «ابن شهاب زُهری»، عالم و محدث قرن اول هجری قمری است.

به سبب انتساب به جدش، شهاب، به ابن شهاب و جدش دیگرش زهرة، به زُهری مشهور است. نسب وی را به دایی و جد پیامبر(ص) قصی بن کلاب و وهب بن عبدمناف رسانیده‌اند. طایفه ابن شهاب، بنی زهره، طایفه‌ای بزرگ در صدر اسلام بود و سعد بن ابی وقّاص و عبدالرحمان بن عوف، دو صحابی پیامبر(ص) از این طایفه‌اند.

سال تولد زهری را از 50 تا 65ق روایت کرده‌اند و محل تولد او احتمالاً مدینه بوده است. گفته‌اند که در کودکی پدرش را از دست داد و نگه‌داری از خانواده فقیرش را به عهده گرفت.

زُهری نخست در مدینه خواندن و نوشتن آموخت و قرآن را حفظ کرد. سپس با عبدالله بن ثعلبه، صحابی صغیر، آشنا شد و نزد او علم انساب، از جمله نسب خود و روایت شعر را آموخت.

زهری حافظه قوی و قدرت درک سریع داشت؛ چنان که گفته‌اند قرآن را در 80 شب حفظ کرد. همچنین اصرار و جرئت فراوانی در یادگیری و پرسیدن مطالب داشت و در یادگیری بسیار صبور بود. آورده‌اند که او ساعت‌ها برای یادگیری در انتظار می‌ماند و بسیار صبر می‌کرد تا مطلبی را فراگیرد.

زُهری، بعد از فراگیری شعر و علم انساب، دچار تحول فکری شد و با میل فراوان نزد تابعین بزرگ به یادگیری علم حدیث و فقه پرداخت. در این راه از علم انساب و شعر و لغت نیز کمک گرفت. این تحول فکری زُهری بعدها بزرگ‌ترین نعمت برای او شد.

زهری تا 30 سالگی چند بار به سفر حج رفت. قبل از سفرش به شام در سال 82ق که برای کسب شغل و درآمد بود، مادرش را از دست داد. زهری در شام به دربار عبدالملک بن مروان، خلیفه اموی رفت و اعتبار و حرمت فراوانی یافت و در 83ق به مصر سفر کرد و نزد برادر عبدالملک عبدالعزیز بن مروان رفت.

این سفرهای اولیه زهری را برای تحصیل روزی دانسته‌اند؛ زیرا در آن زمان، برخلاف روزگاران بعد، مدینه، زادگاهش، کانون علم بود نه شام و مصر. بعد از مدتی، زهری به مدینه بارگشت تا معلوماتش را تکمیل کند و به دیدار برخی از علما و خانواده‌اش برود، اما آنجا نماند و به شام بازگشت؛ زیرا در مدینه شاگرد بود و در شام استادی می‌کرد و پایگاه علمی مناسبی برای او در دمشق فراهم کرده بودند. زهری رفته‌رفته با حفظ و یادگیری علم حدیث به پایگاهی رسید که برخی مثل جلال‌الدین سیوطی گفته‌اند او اولین کسی است که حدیث را تدوین کرده است و گفته می‌شود که وی از مؤسسان مدرسه حدیث در شام بود و شام به سبب وجود او از مراکز حدیث و تجمع علما شده است.

شهرت و اعتبار زهری رفته‌رفته از شام هم فراتر رفت و بعد از مدتی عالم شام و حجاز لقب گرفت و چون پیوسته بین مکه و مدینه و شام و عراق و مصر در سفر بود، از همه‌جا برای شاگردی او می‌آمدند. در بسیاری از شهرها، شاگردان متعدد و مشهوری تربیت کرد؛‌مثلاً در حجاز، مالک بن انس، هشام بن عروه، زید بن اسلم؛ در عراقین (بصره و کوفه) سفیان بن عُیینه، منصور بن محتحر، حکم بن عتیبه؛ در مصر لیث بن سعد، جعفر بن ربیعه و عمرو بن حارث؛ در شام امام الاوزاعی، سلیمان بن داود خولانی دارانی، عبدالرحمان بن یزید دارانی، سعید بن عبدالعزیز تنّوخی و عقیل بن خالد. چون زهری مدتی طولانی در جایی نمی‌ماند و پیوسته مسافر بود، شاگردانش مجبور بودند خود را به وی برسانند.

زهری دوران شش خلیفه اموی عبدالملک، ولید، سلیمان، یزید، هشام و عمر بن عبدالعزیز را درک کرد و همه آنها برای پایگاه علمی و دینی او ارزش فراوانی قائل بودند. حتی گفته می‌شود که فرزندان عبدالملک مروان و عمر بن عبدالعزیز از شاگردان زهری بودند و نزد او علم قرائت و نحو عربی را آموختند.

در برخی منابع آمده است که زهری مدتی از قضات و کارگزاران بنی‌امیه بود. یک بار هنگام اجرای حکم، مجرم از شدت مجازات درگذشت. بر اثر این حادثه، زهری دچار ندامت شد و مدتی از ترس خونخواهی کسان مقتول در غاری مخفی شد تا اینکه به توصیه امام سجاد(ع)، با پرداخت دیه مقتول، به خانه و خانواده خود بازگشت. زهری از امام سجاد(ع) روایات و احادیث فراوانی نقل کرده و وی را زین‌العابدین خوانده است. بعضی از علمای رجال نیز زهری را از اصحاب امام صادق(ع) برشمرده‌اند. علمای شیعه در میزان وثوق او و کیفیت احوالش اختلاف نظر دارند.

ابن شهاب زهری در سال 123 یا 124 یا 125ق در حدود 72 سالگی از دنیا رفت. 

از زهری حدود 2100 حدیث به همراه روایاتی در سیره پیامبر(ص)، اخبار اسلامی، اخبار صحابه و تابعین بزرگ روایت شده است که امروزه نیز از منابع مهم علوم اسلامی شمرده می‌شود و بارها بر آنها تعلیق و حاشیه نوشته‌اند. این احادیث مورد استناد بوده و هست؛ زیرا زهیر برای مستند بودن احادیث اهمیت فراوانی قائل بوده است. او را حلقه‌ای محکم و قابل اطمینان برای اتصال احادیث به منبع می‌دانند. حتی در دوره خودش امامان جماعتی مثل سفیان ثوری، سفیان بن عُیینه و مالک بن انس به او استناد می‌کردند و از او روایت و حدیث می‌آوردند.

به زهری کتاب دیگری به نام المغازی نسبت داده‌اند که در فقه و حدیث و مَغازی است، اما در صحت انتساب آن تردید است.

درباره اخلاق زهری گفته‌اند او مؤمن، عالم و عابد بوده و در سنت به پیامبر تمسک می‌کرده است و به قول رسول‌الله (ص) ایمان و یقین داشته و به جبر و تغییرناپذیری سرنوشت انسان معتقد بوده است. عمر بن عبدالعزیز درباره او گفته است که عالم‌ترین مردم به سنت پیامبر (ص) زهری است و خلفا، امرا و علمای ماصر او و شیوخ متعددی در همه اعصار به فضل و دانش وی شهادت داده‌اند. برای زُهری کرمی همتای کرم و بخشش حاتم طایی در دوران جاهلیت قائل شده‌اند و روایاتی در مورد کرم و بخشش او ذکر کرده‌اند.

 انتهای پیام/ 4104/