محمدحسن امین‌الضرب؛ پیشگام تجارت نوین در ایران

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

محمد حسن اصفهانی (1253-1316ق) ملقب به امین‌الضرب و معروف به کمپانی، بازرگان مشهور  و پیشگام تجارت نوین در روزگار ناصرالدین شاه است.

پدرش آقا محمدحسین صراف بود. محمدحسن در کودکی پدرش را از دست داد و  گفته‌اند که در ابتدا، صرافی دوره‌گردی روی آورد و بعضی می‌گویند کرباس‌فروش جزء شد. محمدحسن پس از مدتی برای کار به کرمان و تهران رفت.بدان سبب که مردم‌دار و درستکار بود از اعتماد بزرگان و رجال برخوردار شد و با دربار ارتباط برقرار کرد. در همین دوران بود که ناصرالدین شاه ریاست ضراب‌خانه را به امین سلطان واگذار کرد و او نیز محمد حسن را به دستیاری انتخاب کرد و سپس امور ضراب‌خانه را به او سپرد و همین زمان بود که لقب «امین‌الضرب» به وی اعطا شد.

پس از مرگ امین السلطان، پسرش امین‌السلطان دوم، جانشین او شد و او نیز رابطه خوبی با محمدحسن داشت، به همین سبب محمدحسن در منصب خود باقی ماند. در این زمان شرکت شاه، صدراعظم و امین‌الضرب برای بهره‌مندی از منافع ضراب‌خانه شکل گرفت. شاه سهم بیشتری از این منفعت داشت و باقی منافع از آنِ صدراعظم و امین‌الضرب بود و چون امین‌الضرب رئیس و مدیر ضراب‌خانه بود، وقتی در ضرب مسکوکات و عیار آن سوءاستفاده‌ای صورت گرفت همه بدنامی متوجه وی شد. از این رو، از ریاست ضراب‌خانه عزل شد.

پس از عزل امین‌الضرب، امور ضراب‌خانه برعهده صنیع‌الدوله قرار گرفت. اما او نتوانست کاری از پیش ببرد و دوباره در 1315ق امین‌الضرب را به ریاست آن گماشتند. امین‌الضرب خدمات مهمی برای کشور انجام داد. به نظر او، یکی از راه‌های اصلی پیشرفت کشور و صنعتی شدن آن ایجاد راه‌آهن بود. محمدحسن به سبب نفوذش در دستگاه حکومتی توانست نخستین خط راه‌آهن ایران را میان محمودآباد و آمل احداث کند، اما پس از مدتی با وجود هزینه بسیار، قطار از حرکت ایستاد و فقط ساختمان ایستگاه بر جای ماند. او خدمات دیگری نیز انجام داد که از آن جمله‌اند:

احداث کارخانه برق، احداث کارخانه بلورسازی، تأسیس کارخانه چینی‌سازی در تهران، احداث کارخانه ابریشم‌تابی و ابریشم‌بافی در گیلان، بنای کاروانسرای حسن‌آباد بین راه افجه - تهران، تأسیس یک بانک به مدت کوتاه در سال 1313ق، پیشنهاد احداث اولین کارخانه ذوب‌آهن ایران که موفق به اجرای آن نشد،تشکیل مجلس تجارت و تشویق تجار به شرکت در آن.

امین‌الضرب مردی ترقی‌خواه بود و تفکراتی نو و ابتکاری داشت. او به‌جز زمینه‌های اقتصادی و تجارتی در امور عام‌المنفعه نیز فعالیت می‌کرد، مثلاً در قحطی 1288ق، مقادیر بسیاری گندم از مازندران خریداری کرد و به تهران آورد. همین امر بسیاری از مردم را نجات داد.

امین‌الضرب در دوران تصدی ضراب‌خانه با سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز ارتباط و دوستی داشت، چنان‌که امین‌الضرب شیفته افکار و اندیشه‌های سید جمال‌الدین شد و پسرش محمد حسین را برای آموزش نزد سید فرستاد. زمانی که ناصرالدین شاه، سید جمال را نزد خود فرا می‌خواند، امین‌الضرب نیز همراه او بود. پس از آنکه سید جمال مغضوب شاه و از ایران اخراج شد، نامه‌ها و مدارک و وسایل شخصی او در خانه امین‌الضرب باقی ماند و بعدها نوادگان امین‌الضرب آنها را به کتابخانه مجلس بخشیدند.

امین‌الضرب از پیشگامان تجارت نوین در ایران است. او خصایص بازرگانان دنیای جدید را داشت. او را باید پیشاهنگ سرمایه‌گذاران عمده بخش خصوصی در ایران دانست.

 انتهای پیام/4104/