در گفت‌وگو با آنا مطرح شد؛
محمدجواد فتحی*
نظام‌های سیاسی در جهان و تفاوت‌های آن‌ها
محمد جواد فتحی نماینده مردم تهران و حقوقدان، طی یادداشتی به بررسی نظام های سیاسی در جهان و تفاوت های آن ها با یکدیگر پرداخته است.
در تقسیم‌بندی کشورها به لحاظ نوع تفکیک و روابط میان قوا می‌توان به سه نظام شایع اشاره کرد. البته سه نظام پارلمانی، ریاستی، نیمه‌پارلمانی و نیمه‌ریاستی (مختلط) نظام‌هایی غالب بوده و بسیاری از کشورهای پیشرفته براساس یکی از این سه نظام بنیان‌گذاری شده‌اند. ولیکن سیستم‌های انحصاری دیگری نیز وجود دارند که بعضا یک یا چند کشور بر آن اساس پایه‌گذاری شده‌اند و دایره‌ی شمول آن‌ها از حیث مصداق محدود به یک یا چند کشور است. ازجمله این سیستم و نظام‌های خاص می‌توان به نظام حاکم بر کشورهای ایران و سوئیس اشاره کرد.
در ذیل به بررسی ماهیت و ویژگی‌های هر یک از نظام‌های حاکمیتی سه گانه می‌پردازیم:
الف: نظام پارلمانی
در این نظام، اصل تفکیک قوا به طور نسبی پذیرفته شده و قدیمی‌ترین نمونه‌ی آن، نظام بریتانیاست که رئیس حزب اکثریت منتخب مجلس عوام، نخست‌وزیر می‌شود و ملکه در نصب او هیچ اختیاری ندارد. نخست‌وزیر در برابر مجلس مسئولیت داشته اما متقابلا حق دارد از ملکه انحلال مجلس را بخواهد. نخست‌وزیر در نظام پارلمانی انگلیس مقامی قدرتمند است که با در اختیار داشتن اکثریت در مجلس عوام حق تعیین سیاست‌های عمومی کشور را داراست.
مهم‌ترین ویژگی‌های نظام پارلمانی عبارتند از:
1-قوه‌ی مجریه داری دو رکن است: یک رکن رئیس کشور که بالاترین مقام کشور بوده و نقشی تشریفاتی دارد و از حق برکناری وزیران برخوردار نیست و رکن دوم، دولت یا هیئت وزیران است که وزیران تحت مدیریت رئیس دولت (نخست‌وزیر) قرار دارند.
2-مسئولیت سیاسی دولت در برابر مجلس؛ مجلس با نظارت بر اعمال دولت در امور اجرایی و اداره‌ی کشور مشارکت می‌کند و در صورتی نارضایتی از عملکرد دولت، آن را برکنار می‌کند.
3- حق انحلال مجلس ازسوی دولت؛ با فرضی که مجلس دولت را برکنار می‌کند دولت نیز می‌تواند مجلس را منحل کند.
همان‌گونه که ملاحظه شد، در نظام پارلمانی نقش احزاب بسیار برجسته است و ازجمله ملزومات اجتناب‌ناپذیر این نظام وجود احزاب قوی و رقیب است. هم‌چنین نظام پارلمانی، نظام تفکیک نسبی قواست، زیرا هر یک از دو قوه‌ی مجریه و مقننه در امور قوه‌ی دیگر دخالت کرده و دارای ابزار اعمال فشار بر دیگری است. قوه‌ی مجریه با ارائه‌ی لایحه در امر قانون‌گذاری دخالت کرده و قوه‌ی مقننه، دولت را منحل و برکنار می‌کند.
ب: نظام ریاستی
در این نظام، اصل تفکیک قوا به‌طور مطلق پذیرفته شده و قوه‌ی مجریه و قوه‌ی مقننه، هر یک منتخب مردم و به ترتیب در اختیار رئیس‌جمهور و مجلس قرار دارد. نمونه‌ی نظام ریاستی، نظام ایالت متحده‌ی آمریکاست.
مهم‌ترین ویژگی‌های نظام ریاستی عبارتند از:
1-قوه‌ی مجریه کاملا به رئیس‌جمهور تعلق داشته و به طور مستقیم ازسوی مردم انتخاب می‌شود. رئیس‌جمهور، هم رئیس کشور است و هم رئیس دولت، زیرا وزیران ازسوی وی نصب و برکنار می‌شوند و وزیران صرفا همکاران رئیس‌جمهور هستند.
2- به لحاظ سیاسی، رئیس‌جمهور و وزیران در برابر مجلس مسئولیت ندارند، به علاوه رئیس جمهور حق ندارد وزیران را از میان نمایندگان مجلس برگزیند.
3- رئیس‌جمهور نمی‌تواند دستور انحلال مجلس و درخواست انجام انتخابات پیش از موعد را بدهد و یا با ارائه لوایح قانونی در امر قانون‌گذاری مشارکت کند.
ج: نظام مختلط ( نیمه‌ریاستی- نیمه‌پارلمانی)
باتوجه به این‌که هر یک از دو نظام ریاستی و پارلمانی دارای معایبی هستند. برخی کشورها مانند فرانسه با بهره‌گیری از نقاط مثبت دو نظام یادشده، مبادرت به ایجاد نظامی آمیخته از نظام ریاستی و پارلمانی کرده‌اند.
مهم‌ترین ویژگی‌های این نظام عبارتند از:
- انتخاب رئیس‌جمهور ازسوی مردم
- افزایش اختیارات رئیس‌جمهور درمقایسه با نظام پارلمانی
- عدم مسئولیت سیاسی رئیس‌جمهور در برابر مجلس
- وجود قوه‌ی مجریه دو رکنی، مرکب از رئیس کشور و رئیس دولت مانند نظام پارلمانی
- مسئولیت سیاسی دولت دربرابر مجلس
- حق انحلال مجلس ازسوی دولت
آن‌چه مسلم است هرکدام از نظام‌های حاکمیتی‌ای که بدان‌ها اشاره شد دارای نقاط ضعف و قوت‌اند و باتوجه به فرهنگ ملل و نظام‌های حاکم بر امور اجتماعی و حقوقی آن‌ها هرکدام از این نظام‌ها با ایجاد تحولاتی می‌توانند برای یک کشور نظام مناسب به‌شمار آیند.
* حقوقدان و نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی
انتهای پیام/
دایرةالمعارف دانشبنیانها ۹۴؛
