روایت‌هایی از تاریخچه ساخت و تکمیل حرم امیرالمومنین علی(ع)؛ از چگونگی علنی شدن محل دفن حضرت تا تپه‌ای که حرم امن الهی بود

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، حرم علی بن‌ابی‌طالب که میراثی از دوره آل بویه است و صحن آن که از دوره صفویه باقی مانده در شهر نجف عراق قرار دارد. از ویژگی‌های اولیه این حرم به نقش مردی با تیر و کمان در دست که در پی شکار آهو است می‌توان اشاره کرد که روایتگر داستان علنی شدن مکان دفن حضرت علی است. البته این نگاره به گنجینه حرم منتقل شده است.

با مشخص شدن محل دفن حضرت علی (ع)، اولین مقبره به دستور هارون‌الرشید ساخته می‌شود. این حرم چهار در داشت و ضریح آن از سنگ سفید و گنبدش از گل سرخ که بالایش علامت سبزی نصب بود. دومین عمارت این حرم توسط یکی از اصحاب امام کاظم(ع) ساخته شد. همچنین ساخت سوم این آستانه در نهایت شکوه و عظمت آغاز شد که هفتاد طاق داشت و عمارت چهارم توسط عضدالدوله دیلمی در سال ۳۲۷ قمری ساخته شد.

بر اساس آنچه در تاریخ ثبت شده، در سال 755 قمری بخشی از آستانه علوی آتش گرفت، به خصوص زیورآرایی دیوارها که همه‌اش از چوب ساج و آیینه‌کاری و نقاشی ارزنده‌ای شده‌ بود و پرده‌های پرند و فرش‌های آستانه همگی سوخت. همچنین در این میان البته قرآنی از پوست آهو که می‌گویند به خط امیرمومنان در سه جلد بزرگ بوده‌ است از میان رفت.

گفته می‌شود، در هنگامی که نادرشاه به زیارت نجف رفت، دستور داد که به جای کاشی‌های سبزرنگ -که زمان صفویان به طرح شیخ بهایی گنبد و دو گلدسته را تزیین کرده بود- همه را طلا کنند. وی هزینه‌ای سترگ صرف تعمیر آستانه کرد و هدیه‌هایی بی‌شمار به خزانه علوی پیشکش کرد که بیشترشان تاکنون در خزانه بازمانده‌ است. این کار نادرشاه تاثیر ژرفی در دل‌های شیعیان نهاد و جمع فراوانی از بزرگان شاعران شیعه به فارسی و عربی و ترکی و هندی اشعاری به این مناسبت سرودند. همچنین آقامحمدخان قاجار ضریح نقره به آستانه علوی تقدیم کرد و تعمیراتی در چون طلاکاری دو گلدسته در آستانه را انجام داد.

لازم به ذکر است، آخرین تعمیرات آستانه و آیینه‌کاری حرم و رواق‌ها تا سال ۱۳۷۰ قمری بوده است.

گنبد

گنبد حرم مطهر امام علی(ع)، علاوه بر ویژگی‌های خاص معنوی، از نظر دانش معماری نیز یک اثر کم نظیر محسوب می‌شود که به دست توانمند دانشمند دوره صفوی، شیخ بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی طراحی و ساخته شده است. بر فراز این گنبد، تاج خورشیدی دیده می‌شد که از آثار عصر نادری بود. این نماد، یک دست به نشان پنج تن آل عبا و خورشیدی با ۱۴ شعاع نور به نشان ۱۴ معصوم بود. تا این که رژیم بعث با بغض و کینه‌ای که از ایرانیان داشت، این اثر ارزشمند و میراث تاریخی را از بین برد. البته با واگذاری مسئولیت اجرای پروژه ترمیم گنبد به ستاد بازسازی عتبات، مهندسان ستاد موفق شدند با الگوبرداری از عکس‌های قدیمی، این تاج و پنجه را طراحی و در تهران ساخته و روی گنبد، دوباره نصب کنند.

گنبد حرم امام علی (ع) که سال گذشته با همکاری هنرمندان ایرانی مورد مرمت قرار گرفت محیطی برابر 51.5 متر و ارتفاعی برابر 5. 4 متر دارد. پروژه ترمیم خشت‌های گنبد مطهر یکی از بزرگترین و مهمترین پروژه‌های آستان علوی طی یک سال گذشته بوده و در آن 105 کیلوگرم طلای 24 عیار به کار رفته و در هر خشت 15 تا 20 گرم طلا استفاده شده است. همچنین تعداد رج‌ها (دورهای قطر گنبد) 76 حلقه و تعداد خشت‌ها نزدیک به 10 هزار عدد است.

صحن

حرم مطهر دارای صحن بسیار بزرگی است که اطراف مرقد مطهر را در برگرفته است. این صحن از ساخته‌های دوران صفوی است که نمای آن با کاشی‌های خشتی زیبایی تزیین یافته و دارای دو ویژگی منحصر بفرد است: نخست آن که در تمام فصول سال، هنگام ظهر شرعی، سایه از سمت شرق از میان می رود و دوّم آن که همواره نخستین اشعه آفتاب هنگام بامداد از میان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضریح مقدّس می‌تابد.

در گرداگرد صحن مطهر اتاق‌هایی قرار دارد که همگی آرامگاه بزرگان است و اطراف صحن شریف را دیواری مربع شکل قرار گرفته که طول هریک از دو ضلع غربی و شرقی آن از خارج ۸۴متر و از داخل ۷۷ متر است. ضلع شمال آن از خارج ۷۴ و از داخل ۷۲ متر طول دارد و ارتفاع دیوار ۱۷متر بوده و از دو طبقه تشکیل شده است.

طبقه اول از ۵۴ ایوان سقف‌دار تشکیل شده که در مقدمه آنها حجره‌ای است که قبر یکی از مشاهیر در آن قرار دارد. طبقه دوم حدود ۷۸ حجره دارد که محل سکونت طلبه‌ها بوده و دیوارهای آن کاشی‌کاری است و بر بالای آن کتیبه‌هایی از آیات قرآن وجود دارد.

کف صحن با سنگ مرمر پوشیده شده است و پنج درب دارد که عبارتند از :
۱- باب الکبیر یا درب بزرگ: که رو به بازار است و بر بالای آن ساعتی نصب شده است.
۲- باب مسلم بن عقیل: در سمت راست باب الکبیر واقع شده و در اصلی محسوب نمی شود.
۳- باب الطوسی: این در رو به به قبر شیخ طوسی باز می شود.
۴- باب القبله: در قبله است که کوچکترین در صحن به شمار می رود.
۵- باب السلطانی: که در سمت غربی صحن قرار گرفته و علت تسمیه آن این است که درسال ۱۲۷۹ ه. ق و در دوران عبدالعزیز عثمانی افتتاح شد. نام دیگر این در باب الفرج است زیرا منتهی به مقام امام زمان عج می شود.

روایت‌ها از علنی شدن مقبره حضرت علی (ع)

گفته می‌شود که به سفارش حضرت علی (ع) محل دفن وی مخفی بوده و در دوره هارون‌الرشید مشخص و علنی شده است. داستان چگونگی علنی شدن قبر امام علی (ع) نیز از این قرار است که در دوران خلافت هارون‌الرشید، روزی هارون برای شکار به زمین‌های پیرامون کوفه (نجف یا غریین) رفت و دید که سگ‌های شکاری آهویی را دنبال می‌کنند ولی پس از آن که آهو به منطقهٔ خاصی می‌رود، سگ‌ها از دنبال کردن آهو بازمی‌ایستند. هارون دانست که آن سرزمین، مقدس و مطهر است که سگ‌ها واردش نمی‌شوند، هارون از این صحنه شگفت‌زده شد، سپس آهوان از آن بلندی فرود آمدند و بازها و سگ‌ها در پیشان رفتند، ولی دوباره آهوها به آن تپه بازگشتند و بازها و سگ‌ها هم دوباره از آنها صرف‌نظر کردند، سه‌باره هم این صحنه تکرار شد. هارون فرمان داد که به کوفه روند و کسی که سنش از همه بیشتر است را نزدش بیاورند، پیرمردی از بنی اسد را نزدش آوردند، هارون به او گفت: «قصه این تپه چیست؟» جواب داد: «پدرم از نیاکانش نقل کرده که می‌گفتند زیر این تپه قبر علی بن ابی‌طالب است، خداوند آن را حرم امن برای هر چیزی قرار داده‌ است!» هارون به دنبال این رویداد در حدود سال 171 خورشیدی اولین بارگاه و ساختمان مرقد علوی را بنا نهاد.

البته برخی از شیعیان معتقد هستند که قبر حضرت آدم، حضرت نوح و تنی چند از عالمان بزرگ شیعه نیز در کنار قبر حضرت علی (ع) قرار دارد.